טעטואַן אידישע קהילה

טעטואנער אידן זענען מיטגלידער פון א געמיינדע וואס איז געגרינדעט געווארן דורך אידן וואס זענען דעפארטירט געווארן פון שפאניע און פארטוגאל קיין מאראקא, צוזאמען מיט מוסולמענער וועלכע זענען אויך דעפארטירט געווארן פונעם אייבערישן האלבאינזל . זיי האָבן זיך פאראייניגט דורך זייער כאראקטעריסטישע שפּאַניש - אַנדאַלוסיאַן קולטור וואָס זיי געברענגט מיט זיך: שפּראַך, אויסזען, קליידונג, בילדונג און פאַך. די קהילה איז גערופן געווארן "ירושלים דע מארוקאס " - ירושלים פון מאראקא, אדער "די קליינע ירושלים" [1] . עס האבן געדינט דארט באקאנטע רבנים און דיינים און די בתי כנסת האבן געהאט א גרויסער זאמלונג פון אלטע ספרי קודש.

די מאַפּע פון אידישע צענטערן אין צפון מאָראָקאָ: לינקס אויבן: גיבראַלטאַר - לינקס אונטן: טאַנזשיער נאכדעם די פּאָרט פון טעטואַן און סעוטאַ - אויף די רעכטע ווינקל פון דער מאַפּע - די שטאָט מאַלי

גאַס אין טעטואַן

אין יאר 1912 איז טעטואן געקומען אונטער שפאנישע קאנטראל און איז געווארן די הויפטשטאט פון די שפאנישע מאראקא . דער נײער הערשאפט האט געפענט א סוקסעספולע עפאכע פאר דער קהילה . אין 1956 איז די שטאט געווארן אנעקסירט צום שטאט מאראקא, וואס האט באקומען זעלבסטשטענדיקייט. פילע פון די אידן זענען אריבער צו שטעט וואָס זענען פארבליבן אונטער שפּאַניש הערשאפט: סעוטאַ און מאַלי אין צפון מאָראָקאָ. זינט דעמאלט האט דער סטאטוס פון דער קהילה זיך אנגעהויבען פארקלענערן: אויב אין די שיינע צייטן פון אנהייב 20סטן יארהונדערט זענען די אידן געווען בערך א פינפטל פון אירע איינוואוינער [2], זענען אבער אין דער ציילונג וואס איז דורכגעפירט געווארן אין 1960 געווען בלויז 3,103 אידן אין דער שטאָט. נאָך דער זעקס-טאָגיקער מלחמה איז זייער צאָל אראפ צו צוויי טויזנט און אין 1990 זענען געווען נישט מער ווי צוויי הונדערט נפשות.

די אידן פון טעטואן, ווי די איבעריגע אידן פון צפון מאראקא, פלעגן רעדן א ספעציעלן שפאנישער אקצענט גערופןהאכיטיע, וואס מישט אויס ווערטער פון שפאניש, העברעאיש און אראביש און פארעמט א דיאלעקט פון לאדינא .

געשיכטע פון די קהילה

די יצחק בן וואליד גאס הייסט נאך א רב פון דער שטאט טעטואן

טעטואן איז פונדאסניי אויפגעשטעלט געווארן סוף פונעם 15טן יארהונדערט דורך אידישע און מוסולמענישע פליטים וועלכע זענען אנטלאפן אהין פונעם איבערישן האלבאינזל. עס איז געווען נאָך וואס די שטאָט איז חרובֿ געווארן דורך די שפאנישע סוף פון די 14'טע יאָרהונדערט [3] . אין יאר 1492 זענען פילע פון די דעפּאָרטירטע שפאנישע אידן אריבער דעם דורכגוס פון גיבראַלטאַר און זיך איינגעגלידערט צווישן דער אידישער מוגראבישער באַפעלקערונג . די אייניקלעך פון די דעפּאָרטירטע אין טעטואַן (ווי אין טאַנזשיער און אין אנדערע שטעט) האבן געהיטן אויף זייער ספּעציעלע אידענטיטעט [4] .

די אידישע געמיינדע איז געוואקסן אינעם 16טן יארהונדערט נאכדעם וואס די שטאט איז פארוואנדלט געווארן אין אן אינטערנאציאנאלן האנדלס צענטער. די אידישע סוחרים זענען געקומען אין האנדלס באציאונגען מיט די לענדער פון דער אטאמאנישער אימפעריע, ליווארנא, גיבראלטאר, שפאניע און פארטוגאל.

אין יאר 1530 איז די משפחה פון רבי חיים ביבאס אנגעקומען אהין פון דער שטאט פאס אין מאראקא. ער איז אויפגענומען געווארן אלס רב פון דער שטאט און ער האט געגרינדעט א ישיבה וואס איז שטארק בארימט געווארן אין צפון אפריקע. זײן בית הכנסת איז חרוב געװארן אין יאר 1610, אבער אין יאר 1727 זענען אין שטאט געװען זיבן שולן. איינער פון זיינע אייניקלעך איז הרב דר. יהודה ביבאס, איינער פון די ציוניזים פאראויסזאגער . פון צווישן די וואס האבן אוועקגעשטעלט די אידישע מנהגים אין שטאָט איז הרב יעקב הלוי, רב פון דער שטאָט אינעם 17טן יאָרהונדערט. צווישן די אנגעזעענסטע אידן אין שטאט אינעם 17טן יארהונדערט איז געווען א דיכטער און פוסק הלכה יצחק ערובאש, וועלכער איז שפעטער אריבער קיין איטאליע .

הרב חסדאי אלמושנינו (1640-1727) האט געדינט אלס דיין אין שטאט. שפעטער האט ער זיך אריבערגעצויגן קײן גיבראלטאר . ער איז באקאנט מיט זיינע ספרים "משמרת הקודש" אויף רש"י'ס פירוש על התורה און "חסד אל".

אינעם 19טן יארהונדערט איז געווען אקטיוו אין דער שטאט דער דיין הרב יצחק בן וואליד (1789-1870), מחבר פונעם ספר "ויאמר יצחק", וואס נעמט אריין אינפארמאציע איבער דעם געזעלשאפטלעכן, עקאנאמישן און רעליגיעזן לעבן פון די שטאטישע איינוואוינער. ער האט געשטיצט די עליאנס באוועגונג ('כל ישראל חברים'). אין יאר 1862 האט די דאזיגע ארגאניזאציע געגרינדעט אין שטאט א אידישע שולע פאר אינגלעך, די ערשטע עליאנס־שולע אין מאראקא, און אין יאר 1868 האט זי אויך געגרינדעט א מײדל־שולע . די שולע'ס האָבן צוגעשטעלט א מאָדערענע בילדונג אין שפּאַניש און פראנצויזיש, און אויך אַרייַנגערעכנט אידישע טעמעס און העברעיש לערעס.

נאך דער צװײטער שפאנישער אקופאציע, אין יאר 1912, האט זיך אנגעהויבן אן עקאנאמישע אויפגאנג . אין דער זעלבע צייט, איז די אימיגראציע צו אַלדזשיריאַ, דרום אַמעריקע, ישראל, פֿראַנקרייַך און קאַנאַדע געוואקסן.

די באציאונג פון די אויטאריטעטן

די קהילה האָט אָפט געליטן רדיפות פון די אויטאריטעטן אָדער פון ווייניג זיכערהייט. דער סולטאן האט אויף זיי ארויפגעלייגט שווערע שטייערן און אין יאר 1655 זענען געווען פאגראמען קעגן זיי. אבער אין יאר 1772, װען די אײראפעער זענען פארטריבן געװארן פון שטאט, האט מען געלאזט די אידן פארבלײבן .

אין יאר 1790 האט דער שריפטשטעלער שמואל ראמאנלי געשריבן אז "מולאי אליזיד (דער הערשער)... (האט באפוילן) מפקיר צו זיין דאס בלוט פון די אידן אין אלע שטעט פון זיין קעניגרייך, און אז יעדער וואס וועט אים ברענגן דעם קאפ פון א טויטן איד. באקומען באַקומען באצאלט, אַזוי האָט מולאי אליזיד געטראַכט צו פאַרניכטן די אידן פון גאנץ מאָראָקאָ, ווייל אזוי זענען געווען זיינע ווערטער נאך פאר ער האט געקעניגט, צום שבט פון די אמהיום משפחות, א שבט פון פאנאטיקער און נקמה זוכער קעגן די אידן, וואס נאר אויף דעם תנאי, האבן זיי צוגעשטימט אים צו העלפן איבערנעמען די מלוכה לייצעס, אויפן תנאי, אז זײ זאלן אומברענגען אלע אידן אין די שטעט פון זײן מלוכה, אין טיטואן, איז דאן געװען א מוסעלמענער כהן, װעלכער האט אים געראטן צו פארענדערן זיין פארארדערנונג, און אנשטאט זיי צו הרגענען, זאל ער געבן זייער פארמעגן צו רויב, ווייל אן ארעמאן איז גערעכנט ווי א טויטער און נאר די מענטשן, וואס זענען געווען אין אליזיד'ס פיינט, אין די טעג פון זיין פאטער קען ער הארגענען'' [5] . מולאי אליזיד האט באפוילן מען זאל צובינדן עטליכע פון די רייכע אידן אין שטאט צו פערד און שלעפן דורך די גאסן, און זיינע סאלדאטן האבן זיך אריינגעבראכן אינעם אידישן קווארטאל און באפאלן די קהילה [6] .

אין יאר 1808 זענע ן אלע אידן פארטריבן געװארן פון די שטאט . נאך א װײלע האט מען זײ ערלויבט זיך אומצוקערן אויפן תנאי, אז זײ זאלן וואוינען אין א ספעציעלע געגנט, אינדרויסן פון שטאט, ״יודריה ״. זײ האבן געדארפט טראגן שװארצע קלײדער, זײער באשעפטיגונג איז באגרעניצט געווארן צו געװיסע פראפעסיען און צומאל האט מען זײ אפילו געשלאגן אין פובליק. די צאל ארעמעלייט אין דער קהילה, איז געוואקסן, און א טײל פון די שטאטישע אידן האבן אימיגרירט צו דרום־אמעריקאנער לענדער.

אין יאר 1859, ווען די שפאנישע אינוואזיע אין דער שטאט האט זיך אנגעהויבן, האבן די איינוואוינער נאכאמאל באפאלן די שטאטישע אידן, און אומגעברענגט ארום 400 פון זיי. רובֿ פון די אנדערע זענען אנטלאפן פֿאַר זייער לעבן [7] .

די שפאנישע אקופאציע, אום פעברואר דעם 6טן אין יאר 1860, איז װארעם באגריסט געווארן דורך דער טעטואנער־אידנטום. די אקופאציע איז געװען א קורצער און האט אנגעהאלטן ארום צװײ יאר, אבער עס האט זײ געגעבן האפענונג, אויף א בעסערן לעבן . די אידן האבן באקומען רעליגיעזע און קולטורעלע פרײהײט און האבן אפילו אנטיילגענומען אין דער שטאט־ראט . אין ליכט פון די פארבעסערונג פון דער עקאנאמישער לאגע, האט זיך אנגעהויבן אן אידישע אימיגראציע פון די אינערליכע געגנטער פון מאראקא אין שטאט . סוף פונעם יארהונדערט איז די שטאט אטאקירט געווארן דורך רויבער און אזוי אויך האבן אויסגעבראכן עפידעמיעס, אבער די צאל אידן זענען נישט ווייניגער געווארן.

מיטן צוריקקום פון די שטאט אונטער שפאנישע הערשאפט אין יא ר 1912, איז די לאגע פון די אידן פארבעסערט געװארן . זײ האבן באקומען שיצונג פון די רעגירונג און מען האט זיי אפילו ערלויבט צו קויפן הײזער אינדרויסן פון מאלאח. אזוי אויך אויך האט מען אפגעשאפן די ספעציעלע שטײערן, װאס זענען ארויפגעלייגט געווארן אויף די אידן.

קאַמיוניטי כאראקטער

די אידן פון די שטאט האבן זיך אנגעזעהן צװישן מאראקאנער אידנטום, מיט זײער אײדעלער צוגאנג און פארמעגליכער אויסזען. לויט די זכרונות פון די שטאטישע איינוואוינער, האט מען דארט כמעט נישט געזען קיין קבצנים. מיט בערך 200 יאָר צוריק איז געבויט געוואָרן דער נײַער 'מלאח' און די אידן פֿון דעם אַלטן מלאח, וואָס זענען אַרויסגעטריבן געוואָרן פֿון איר דורות פֿריִער, זענען אַריבערגעפֿירט געוואָרן אהין. דער נײַער מלאח איז געבויט געוואָרן גלײַכע גאַסן פּאַראַלעל איינער צום אַנדערן און שמאָלע און לאַנגע געסלעך, ענלעך צו רובֿ פֿון די מלאח'ן פֿון מאַראָקאָ. עס האָט זיך אויסגעצייכנט מיט סדר און ריינקייט. די בתי כנסת זענען געווען שיין און צוזאמגענומען [8] . אין יאר 1900 איז אין שטאט געגרינדעט געווארן די ''שיבת ציון'' פארבאנד, דער ערשטער ציוניסטישער פארבאנד אין מאראקא (צוזאמען מיט דער ''אגודת שערי ציון'', וואס איז אין דער זעלבער צייט געגרינדעט געווארן אין מאגאדור ). אויף דער איניציאטיוו פון די פרעזידענט פון די פארבאנד, הרב יהודה־לעאן קאלפון, איז אין שטאט געגרינדעט געװארן א העברעאישער ביבליאטעק מיט מאדערנער העברעאישער ליטעראטור . אין די שפּעטע 40ער יאָרן האָט הרב דר. סאלאמאן בן שבת געגרינדעט אין דער שטאָט דעם "מוסד הרמב"ם'', וואָס האָט שטודירט די פּאָעזיע און ליטעראַטור פון די ספרדישע אידנטום .

אויפן אלטן בית־עולם פון דער שטאט, װעלכער איז אלט איבער 300 יאר, זענען פארהאן ספעציעל אינטערעסאנטע קברים, אויף װעמענס מצבות עס זענען אויסגעקריצט א בילד, פון א מענטשליכן געזיכט.

טעטואַנער אידן האָבן געהאט נאָענטע באַציאונגען מיט די גיבראַלטאַר אידנטום, פון וואו אירע גרינדערס זענען געקומען. צווישן די געמיינדעס זענען געווען משפּחה-פאַרבינדונגען ווי אויך קעגנזייטיגע שיקן פון תלמידים צו חינוך אינסטיטוציעס [9] . צװישן די געמיינדעס האָבן עקזיסטירט אויך פארצווייגטע האַנדלס־באַציִאונגען. פֿאַר פילע יאָרן, האבן די שפּאַנישע אויטאריטעטן בלאקירט גיבראַלטאַר און איר סופליי פלוס איז געווען גענצליך אנגעהאנגן אין מאָראָקאָ [10] . די איינציגע פארט-שטאט פון מאראקא צו די מיטלענדישן ים ברעגעס איז געווען טעטואן, און מיט די הילף פון די סחורות, וואס זענען אנגעקומען פון איר, האבן די אידישע סוחרים פון גיבראלטאר געקענט איבערגעבן סופליי פאר די קאלאניע בירגער און פאר דער בריטישער ארמיי.

אינעם 19טן יארהונדערט האבן אסאך אידן פון טעטואן אימיגרירט אויך קיין אוראן אין מערב אלדזשיריע, צוליב די שלאכטן צווישן שפאניע און מאראקא וועלכע האבן באדראעט די זיכערקייט פון די שטאטישע אידן. הונדערטער אידישע משפחות פון טעטואן האבן אימיגרירט קיין אוראן. מיט די יאָרן האָבן די אידן אין אָוראַן, וועמענס אָפּשטאַם איז אין טעטואַן, ווײַטער גערעדט מיט דעם האַטשיטישן דיאַלעקט, און מיט דער צײַט האָט זיך צווישן זיי אַנטוויקלט אַביסל אן אַנדערע דיאַלעקט פֿון האַטשיטיאַ, וואָס איז געווען באַקאַנט אין אַלדזשיריאַ אַלס "טעטואַניש".

באקאנטע מענטשן

• רבי חסדאי אלמושנינו, רב און מחבר פון די ספרים חסד אל און משמרת הקודש.
• רבי יצחק בן וואליד, רב פון דער טעטואנער אידישער קהילה אין לויף פון ארום 40 יאר.
• רבי יעקב כלפון, א תלמיד חכם, מחבר פון עטליכע ספרים, צווישן זיי קעגן מלכים און ינוקא דבי רב
• הרב עמרם אבורביע וואס איז זיך מתייחס צו די אבורביע משפחה פון קאסטילע וועלכע איז אין שפאניע . ער איז געווען דער הויפט-רב פון פתח-תקווה און א מיטגליד אינעם רבנות הראשית לישראל קאמיטע
• דניאל יצחק לוי, מיטגליד פון דער זיבעטער כנסת .
• שמואל דניאל לוי, דערציער און זשורנאַליסט, איינער פון די פירער פון ציוניזם אין מאָראָקאָ
• מואיז בן האש, שרייבער און דיכטער.
• אסתר בן דהאן, שפּאַנישע שרײַבערין
• דוד קאזאס, היסטאָריקער און מחנך וואָס איז געווען אקטיוו אין טוניסיאַ
• בלאנש בן דהאן, א פראנצויזישער שרייבערין פון אנהייב 20סטן יארהונדערט
• פּראָפעסאָר יעקב בן טולילה, מיטגליד פון דער אַקאַדעמיע פון דער העברעאישער שפּראַך .

דרויסנדיגע לינקס

• קהילת יהודי תטואן, דף שער בספרייה הלאומית
• ד"ר אריאל בן-ציון, היהודים במרוקו, דואר היום, 4 בינואר 1929 (על קהילת תטואן).
• סקירה היסטורית של יהודי תטואן על ידי לאון קוריאט (1954), באתר הארכיון יד בן צבי (בספרדית).mw-parser-output .languageicon{font-size:0.95em;font-weight:bold;color:#555}
• אילת מאמו שי, זה מה שנשאר: שבעה יהודים בטטואן, ביי ynet‏, 14 באוקטובר 2014 (אויף העברעיש)
• נתאי שנאן, 350 שנה אחרי הגירוש: הספרדים והיהודים נפגשים לראשונה במרוקו, בבלוג "הספרנים" של הספרייה הלאומית, ינואר 2021
• קהילת יהודי תטואן, באתר "אנו – מוזיאון העם היהודי"

• Moïse Rahmani Histoire des Juifs de Tétouan, אייראפעישער ספרדיש אינסטיטו