הורדוס
הורדוס דער ערשטער (74 פ"ק - 4 פ"ק; אויך גערופן הורדוס דער גרויסער) איז געווען איינער פון די גרעסטע און וויכטיקסטע פערזענליכקייטן אין די יידישע היסטאריע. הורדוס איז געבליבן אין די יידישע היסטאריע באוואוסט אלס א שטארקער רשע און מערדער, אבער פונק אזוי א חשובה חלק פון יידישע היסטאריע, בפרט אין די תקופה פון די רומישער הערשאפט אויף די יידן.[1]
 | |
| געבורט |
74 לפנה״ס אדום  |
|---|---|
| טויט |
4 לפנה״ס (אלט 70 בערך) יריחו, פאלעסטינע |
| אַמט |
מלך |
  | |
| קעניגן און געוועלטיגער מבית הורדוס |
|
|
הורדוס איז געווען דער צווייטער זון פון דעם רוימישן גענעראל אנטיפאטער, און א דריטער דור פון גרים (זיין זיידע -טאטעס טאטע) האט זיך מגייר געווען.
דער אויפקום פון הורדוס
רעדאַקטירןהורדוס איז באשטימט געווארן דורך זיין פאטער אנטיפאטער אלס געוועלטיגער אויף גליל זייענדיג אינגאנצן 15 יאר אלט.
אין דער תקופה האט געוואוינט אין ירושלים חזקיה שר הפריצים, וועלכער האט חרוב געמאכט לאנד ארם, און פלעגט טויטן די זונען פון די אראמישע קעניגן, ער האט געהאט ארום זיך אסאך אידישע בחורים, און פלעגט ווארפן א גרויסע שרעק אויף די אראמישע גוים.
סיקתוס (א קוזין פון יוליוס קייסער פון רוים) וועלכער האט געוועלטיגט אין ארם אין שליחות פון יוליוס, האט געשיקט א בריוו צו הורדוס, אין די בריוו איז אזוי געשטאנען: "פון סיקתוס דער זון פון דעם קייזער'ס פעטער, צו הורדוס דער זון פון אנטיפטער, פרידן. וויסן זאלסטו אז מיר האבן געהערט אז דו ביסט געווארן דער הערשער איבער גליל, און מיר האבן זיך זייער געפריידט. יעצט ביטע געדענק די ליבשאפט און כבוד וואס דער קייזער האט געגעבן פאר דיין טאטע און די מלחמות וואס דיין טאטע האט געפירט פאר אים, און ער האט באקומען שעצונג ביים קייזער פאר דעם. און אט חיקיהו שר הפריצים וואס וואוינט אין ענקער לאנד פארדארבט גאנץ לאנד ארם אויף וועלכע איך הערש, און די אראמים קענען זיך קעגן אים נישט קעגנשטעלן. גיי אין פיר א מחלמה מיט אים און הרג'ע אים, די וועלסט פארדעם באקומען א גרויסע מתנה פון קייזער און פון מיר."
הורדוס האט געפאלגט די אנווייזונג און איז ארויס מיט א שטארקער האנט קעגן חזקיהו. חזקיהו וועלכער איז נישט געווען געראכטן דערויף איז געפאלן א קרבן, און איז געטויטעט געווארן צוזאמען מיט זיינע בחורים, דורך הורדוס. ווען סיקתוס האט זיך דערוואוסט דערפון האט ער געשיקט גאלד מיט זילבער און א טייערע שטיין און הורדוס איז געווארן גאר רייך פון די רוימישע געלט.
דער משפט פון הורדוס ביים סנהדרין און זיין אנטלויפען
רעדאַקטירןווען די אידישע שרים האבן זיך דערוואוסט וואס הורדוס האט געטון האבן זיי זיך געשטעלט פאר יוחנן הורקנוס דער צווייטער און געבעטן, "וואו לאנג וועסטו לאזן אנטיפאטער מיט זיינע קינדער געוועלטיגן, און טון וואס זיי געפעלט, דער אנטיפאטער ניצט דיינע אוצרות און געלט צו קענען חנפ'נען די רוימישער קעניגן, נישט נאר הורדוס נאר אויך זיין זון פסילו הערשט היינט אין ירושלים, און דו אליינס געוועלטיגסט נישט נאר זיי. שטעל הורדוס דער זון פון אנטיפאטער פאר א משפט צום הייליגן סנהדרין, ווייל די ביסט דער מלך און די האסט די רעכט."
די שרים האבן נישט נאכגעלאזט און געמוטשעט דעם קעניג און אויך די מאמעס פון די בחורים וואס הורדוס האט געהארגעט האבן זיך געשטעלט פארן קעניג ווען ער איז געקומען צום בית המקדש, און אים פארגעהאלטן אויף וואס הורדוס האט געטון.
הורקנוס האט געשיקט שלוחים צו ברענגען הורדוס צום משפט.
ווען אנטיפאטער האט דאס געהערט האט ער געשיקט א בריוו צו זיין זון הורדוס וואו פאלגאנד: "ווען הורקנוס וועט דיך רופן, זאלסטו זיך נישט פארזוימען, גיי געשוואונד, אבער היט זיך גיי נישט אליינס, נעם מיט א גרויסע מיליטער, אבער לאז זיי איבער אינדרויסן פון ירושלים, אין שטאט זאלסטו אריינגיין נאר מיט אפאר גיבורים."
ווען די שלוחים פון הורקנוס זענען אונגעקומען צו הורדוס האט ער געוטן וואו זיין טאטע האט אים באפוילן און האט זיך געלאזט און וואג מיט א גרויסע מיליטער, וועלעכער ער האט איבערגעלאזט אינדרויסן פון ירושלים, און זיך געשטעלט פאר די סנהדרין מיט עטליכע גיבורים, ער איז געווען געקליידעט מיט פערפל וואל און אן אויסגעקעמטע קאפ.
ווען ער איז אריינגעקומען צום סנהדרין האט ער באגריסט די דיינים אבער זיי זענען געווען דערשראקן פון זיין גאוה אין האבן מורא געהאט אים צו ענטפערן. עס זענען געזעצן דארטן שמאי און מנחם (די תלמידים פון הלל הזקן) אלס נשיא און אב"ד, שמאי האט זיך אונגערופן צום בית דין: "גאוני השם און זיינע הייליגע! איך האב היינט געזעהן א נייע זאך וועלכער איך האב נאך נישט געזעהן זייט איך דין אייך. געווענליך א זינדיגער דארף זיך שטעלן צום משפט מיט שווארצע קליידער, מיט זאמד אין די האר, און בעט רחנות אויף זיין זינד. אבער דער בחור הורדוס שטעלט זיך פאר אייך מיט פערפל וואל און א אויסגעקעמטע קאפ און נאך מיט א שווערד און ארום איך א קופקע גבורים, אז אויב וועט ער ווערן באשולידגט און משפט וועט ער טייטן די שופטים, דאס איז א נייע ווערטשאפט ביי אייך. איך בין נישט פארוואונדערט אויף הורדוס ווייל ער טוט דאס ווייל ער וועט פארבירן זיך ראטעווען, איך וואונדער זיך אויף אייך פארוואס איר לאזט דאס צו. וועגן דעם זאג איך אייך, אז עס קומען טעג און דער הורדוס וועט אויף אייך געוועלטיגען און וועט הרג'נען אייערע גרויסע לייט און וועט אייך נישט מכבד זיין ביי א משפט, און הורקנוס וועלעכער האט אויף אים אזוי געשוינט וועט נישט צוריקבאקומען די זעלבע נאר הורדוס וועט אים הרג'נען און איבערנעמען זיין קעניגרייך.
ווען די סנהדרין און די שופטים האבן געהערט די ווערטער פון שמאי, האבן זיי צו זיך געקוקט איינער אויפן צווייטן און געזאגט "גערעכט איז שמאי" (הורקנוס דער קעניג איז דארט געזעצן און געהערט די שמועס), מנחם דער חבר פון שמאי האט גענומען דאס ווארט און געזאגט, וואס וועט איר האבן פון קוקען איינער אויפן צווייטען? פארוואס זאלט איר זיך דערשרעקן? איר ווייסט דאך אז דאס משפט איז פארן באשעפער, הערט אויף צו חנפ'נען און גיבט ארויס א גערעכטער פסק, און דער באשעפער וועט מיט אייך זיין ווייל מיין חבר שמאי האט ריכטיג געזאגט.
ווען דער קעניג הורקנוס האט געזעהן אז די פנים'ער פון די סנהדרין און די חכמים זענען גענויגט צו שלעכטס טון פאר הורדוס, האט ער געזאגט צו די סנהדרין, עס איז שוין שפעט לאמיר גיין אהיים און מארגען וועט מען זיך זעצן צום משפט צו פארשן די איינצעלהייטן פון די משפט. (הורקנוס האט דאס נאר געזאגט כדאי צו קענען ראטעווען הורדוס פון טויט), די סנהדרין האט אונגענימען די ווערטער פון הורקנוס און אלע זענען זיך צוגאנגען.
יענע נאכט איז הורדוס ארויס פון ירושלים מיט זיינע שטארקע לייט, און זיך באגעגענט אינדרויסן פון שטאט מיט זיינע דיוויזיעס און איז אנטלאפען מיט זיי קיין דמשק צו סיקתוס, און האט פארציילט אלעס וואס איז פארגעקומען אין ירושלים. סיקתוס האט אים געשטעלט אלס הערשער איבער לאנד ארם.
נאך א שטיק צייט איז ער צוריק ארויפגעקומען קיין ירושלים מיט א ריזן מיליטער פון פרס'ישע סאלדאטן, וועלנדיג מלחמה האלטן קעגן דעם קעניג הורקנוס אים הרג'נען און איבערנעמען די קעניגרייך, אבער ווען ער איז אונגעקומען צו די טויערן פון ירושלים זענען זיין טאטע אנטיפאטער און זיין ברודער פיסלו ארויס קעגן אים און אים אפגערדעט פון טון די שריט, און אים אויפגעקלערט אז הורקנוס האט אים געראטעוועט פון די סנהדרין פארדעם דארף ער מכיר טובה זיין און נישט גיין אין מלחמה מיט אים און אזוי אויך וועט זיך גיסן אסאך אידיש בליט, האט ער זיך אויסגעדרייט און איז צוריקגעפאהרן קיין פרס.
שפעטער איז ער צוריקגעקומען קיין ירושלים אן מיליטער און איז צוריק געווארן די הערשער ביז ער איז צוריק פארטריבן געווארן דורך די פרתיעשר ארמיי. נאך 6 יאר האט אים די רוימישער רעגירונג געקרוינט אלץ מלך יהודה, ער איז ארויפגעקומען אויף ארץ ישראל מיט די הילף פון די רוימישער ארמיי און פארטריבן די פרתישער מיליטער.
די קעניגרייך פון הורדוס
רעדאַקטירןהורדוס האט געוועלטיגט אלץ מלך יהודה (מיט דער אונטער-שטיצע פון די רומישער קעניגרייך) 33 יאר. פון יאר 37 פארן נוצרישן ציילונג ביז צו זיין טויט 4 יאר פארן נוצרישן ציילונג.
אין די 33 יאר פון זיין קעניגרייך האט ער גאר שטארק אויפגעבויעט דאס פינאנץ פון ארץ ישראל, בעיקר צו פארדאנקען די פאקט אז די רוימער האבן זיך נישט געמישט אין די טאג טעגליכע ווירטשאפט. גאר שטארק האט זיך דאס אונגעזעהן אויף די פאקט אז די רוימער האבן (אנדערש פון זייער געוואוינהייט) נישט ארויפגעצוואינגן אויף די אידן זייער רעליגיע. די פרייהייט וואס די רוימער האבן געגעבן די אידן אויף ריליגיע האבן זיי געלערנט פון די יוונים זעהנדיג אז די יוונים האבן נישט קעקענט שמד'ן די אידן אפילו מיט כח.
די רוימער האבן אבער פארלאנג פון די אידן א ספעציעלע שטייער אפצאל "פיסקוס יודאיקוס" פארן קענען פראטעקצירען פרייער-הייט די אידישע ריליגיע.
די סיבה פארוואס הורדוס האט באקומען פון די רוימער פילע שטיצע, איז ווייל ער האט זיך צוגעשטעלט צו אלע פארלאנגען פון די רוימישער הערשאפט, מלכות יהודה איז געווען א צענטער-פונקט פאר אסאך האנדעלס שטעט, און אזוי אויך איינע פון די שטערקסטע מדינות און געוואוקס פון פרוכט און גרינצייג, ספעציעל איילבירט אויל און טייטלען (וועלכע האט אויך געדינט אין יענע צייטן אשטאד ציקער און האניג - ציקער איז נאך נישט געווען). די גרויס-געלט וואס מלכות יהודה האט פארדינט פון די אלע האנדעלס האט הורדוס געניצט פאר אייגענע געברויכן און אזוי אויך געבויט ריזיגע שטעט מיט די שענסטע געביידעס און פאלאצן אויף די וועלט אין יענע צייטן. א חלק דעפון שטייט נאך ביז היינט,
הורדוס דער בויער
רעדאַקטירןאין די מיטל עלטער האבן די ארכיטעקטן אין זייערע סטודענטן אים באטיטלט אלס "דער גרעסטער בויער אין דער מענטשלעכער געשיכטע. א חלק פון די בנינים וועלכע הורדוס האט געבויט און שטייט נאך היינט:
- א ריזן פעסטונג מצדה, אויפן שפיץ פון הר שולחן דאס איז א בערגיגע מדבר. וואס פון מזרח זייט פונעם פעסטונג איז דער ים המלח און די פעסטונג האט ער אריינגעבויעט די מערסטע פארגעשריטענע טעכנעלאגיע פון יענע צייטן. אזוי אויך א וואסער פאטענט וואס ווערט באצייכנט אלס איינער פון די ווונדער אין דער וועלט, וואס האט אהין געברענגט וואסער צו קענען פלאנצן פעלדער, (די געגנט ווערט ביז היינט פארופן מצדה אויפן נאמען פון יענער געביידע - און שלעפט אסאך טוריזם).
- די פארט שטאט קיסריה. וועלכער איז געווען א וועלטס פארט, אנקער און אופרי שטאט פאר געשעפטן. און ספעציעל געפלאסטערטע וועגן פאר ראט-וועגענער, און א תיפלה פאר די רוימישער קייזער.
- די באקאנטע בנין אויפן מערת המכפלה אין חברון.
- א גרויסע חלק פון די מויער ארום אלט שטאט ירושלים און דריי טארימעס, (היינט באקאנט אלטס מגדל דוד).
- בית המקדש השני - מקדש הורדוס
- בית שאן וואס האט היינט א ריזיגע ארכעאלאגישע פארק, מיט א אמפיטעאטער אויפן רוימישן שטייגער
בית המקדש השני - מקדש הורדוס
רעדאַקטירןדי שטרעבונג פון הורדוס איז געווען אויפ-צו-בויען די בית המקדש, וואס מיט דעם האט ער זיך איינגעקויפט אסאך פריינד, און דאס האט ער געטוהן צו פארצייען אויף זיינע זינד און רציחות. צו בויען נאר די מויער ארום די בית המקדש האט זיך פארלאנגט 10,000 מענער און 10 יאר ארבייט (אין די מויער שטייט היינט די מוסלאמענער מטשעט, מיט די גאלדענע קאפל). די כותל המערבי וואס מיר זעהן היינט איז נאר א חלק פון די 1500 פיס'יגער וואט וואס ער האט געבויעט אויף מערב אונטערצוהאלטן די פאדלאגע אויף וואס די בית המקדש איז געשטאנען, (אין וועלכע עס גייט אריין בערך 12 גרויסע פוט-באל פעלדער). די גרויסער שטח האט ער געבויעט כדאי צו קענען ענטהאלטען די 7-8 מיליון אידן וועלעכע פלעגן קומען עולה רגל זיין פסח, שבועות און סוכות. דער בנין פון בית המקדש וואס ער האט דארט אוועקגעשטעלט צייכט די תלמוד אן אזוי: "מי שלא ראה בית המקדש בבניינו לא ראה בניין מפואר מעולם" = "ווער עס האט נישט געזעהן די בית המקדש האט קיינמאל קיין שיין בנין נישט געזען.[2] לויט ספר יוסיפין האט ער געבויעט די בנין מיט שניי ווייסע שטיינער, מיט מארמויער שטיין אין מיט גאלדענע בלעכן. די פאדלאגע פון בית המקדש האט ער געבויעט מיט בלויע מארמויער שטיין, צו גיבן די אויסזעה פון רוישיגע וואסער. די פירהאנגען האט ער געמאכט פון בלוי ווייס רויט און פערפל פאדעם, צו גיבן די אויסזעהן פון די הימל. דער שרייבער יוסיפוס בלביוס שרייבט: די אויג קען זיך נישט פארשטעלן די אויס-זעהן פון בית המקדש, עס איז געווען פארדעקט מיט גרויסע גאלדענע בלעכן, ביים זין אויפגיין האט דאס אפ-געשפיגלט וואו פלאמען, מען האט נישט געקענט קוקן דערויף נאר אפאר סקונדעס, ווייל עס האט געשיינט פונקט וואו די זין, ווען מען האט געקוקט פון דערווייטענס אויפן בארק האט דאס אויסגעזעהן פארדעקט מיט שניי וועגן די ציכטיג ווייסע שטייענער וואס ער האט געניצט. ביים אריינגאנג האט הורדוס געשטעלט א גרויסער רוימישער אדלער, א זאך וואס האר פארדראסן די ערליכע אידן, און האבן דאס אונגענימען פאר א חילול השם, ווייל דאס איז געווען די צייכן פון די רוימישער עבודה זרה. הורדס האט די אלע תלמידי חכמים און ערליכע אידן געלאזט ברענגן צו זיך מיט קייטלעך און האט זיי פארברענט לעבעדיגערהייט. נאכן ענדיגן דאס בויען האט זיך הורדוס באווארענט קעגען אזעלעכע אויפשטענדלער דורכן שטעלן א כהן גדול לויט זיין געשמאק און האט געהארגעט 43 פון די חברי הסנהדרין, אזוי ארום האט די סנהדרין מער נישט געקענט דן זיין דיני נפשות, (אלס נקמה פארן וועלן אים דן זיין פאר זיינע רציחות). און די כח פון סנהדרין איז געבראכן געווארן.
די רציחות פון הורדוס
רעדאַקטירןהורדוס איז געבליבן אין דער אידישער היסטאריע פארשריבן מיט שאנדע, וועגן זיינע רציחות, צווישן די רציחות וואס זענען באקאנט איז:
- זיין שוויגער אלכסנדרה החשמונאית
- זיין ווייב מרים החשמונאית, וועלעכער איז געווען בייז אויף אים פארן טויטן איר מאמע, ער האט איר פארמשפט צו טויט פארן חשד אז זי וויל אים פארסמן
- זיינע צווי זין, ער האט געהאלטן אז זיי ווילן ווידערשפעניגען אין אים אלס נקמה פאר זייער מאמעס און זיידעס בלוט, ער האט א לאנגע צייט נישט גערעדט מיט זיי, און נאך א דורכגעפאלענעם שלום פרווו, האט ער זיי געלאזט טויטן
- זיין שוואגער - אריסטובולוס דער דריטער
הורדוס איז געווען א בן גרים פון דריטן דור, ער האט חתונה געהאט מיט מרים די טאכטער פון אלכסנדר דער צווייטער, פון די משפחת החשמונאים, אזוי ארום האט ער געהאפט צו ווערן אנערקענט ביים פאלק. הורדוס האט געהאט מיט מרים דריי זין און צוויי טעכטער, דער אינגסטער זון איז געפארן קיין רוים און דארט חתונה געהאט און אויך געשטארבן. די צוויי עלטערע האט ער שפעטער געהארגעט.
הורדוס האט געמאכט זיין שוואגער אריסטובולוס (זיין וייב'ס ברודער) פאר כהן גדול ביי די 17 יאר, און האט אלעמאל נאכגעקוקט מיט זארג זעהענדיג ווי דאס פאלק גיבט פארן שוואגער אויסטערלישע כבוד, זייענדיג פון די איינציגסטע פארבליבענע אייניקלאך פון מלכות בית חשמונאים. ער האט מורא באקומען אז דאס קען ברענגען צו א אויפשטענד קעגען אים ווייל ער איז נישט געווען א חשמונאי אייניקעל און ער איז געווען א בן גרים. האט ער געהארגעט דעם שוואגער דורך דערטרינקען, און אזוי אויך אפגעווישט פון וועג די לעצטע פארבליבענע חשמונאי אייניקלאך.
די איינציגע פארבליבענע אייניקלאך פון מלכות החשמונאי זענען געווען זיינע צווי זין וועלכע האבען אים נישט ליב באקומען נאכן טויטן זייער מאמע זיידע און פעטער, האט ער זיי אויך געהארגעט.
א מערקווירדיגער פונקט שרייבט יוסיפון: די צוגעבונדעקייט פון הורדוס צו זיין ווייב מרים איז געווען אזוי שטארק אז ער פלעגט ארויסשפרינגען פון בעט ווי א פארציקטער און ארומלויפן אין פאלאץ און אפילו נאך איר טויט האט ער ווייטער גערעדט צו איר (צו זיך אליינס) אזוי וואו זי וואלט נאך געלעבט, אבער ער האט חרטה באקומען צו שפעט.
די אלע געשענישן און זיין אויפפיראכטס האט געברענגט צו די אויפשטאנד קעגען די רוימער 74 יאר שפעטער. אין די צייטן פון הורדוס האבן זיך די צדוקים וולעכע האבן אויך געשטיצט די רוימער זיך געשטארקט אויף די ערליכע אידן און זיי האבן געוועלטיגט איבערן בית המקדש, דאס האט ארויסגעברענגט א גרויסע צארן ביי די ערליכע אידן און האט שפעטער געברענגט צו אן אויפשטאנד.
הורדוס איז געשטארבן פיר יאר פאר דער נוצרישער ציילונג מיט א מלכותדיגן פראכט.
מקורות
רעדאַקטירן
הורדוס הויז קעניגן און געוועלטיגער
