|
'''ייִדישקײט''' אָדער '''ייִדנטום''' איז אַן אַברהמישע, [[מאנאטעיזם|מאָנאָטעאיסטישע]], [[עטנישע גרופע|עטנישע]] [[רעליגיע]] וואָס מאכט אויס די געמיינזאמע [[רעליגיע]], [[קולטור]], און לעגאַלע טראַדיציע און ציוויליזאַציע פון דעם ייִדישן פאלק.<ref >http://www.jewishencyclopedia.com/articles/9028-judaism</ref>
יידישקייטעס האט ערשט ארויסגעשפראצט אלס אַן אָרגאַניזירטע רעליגיע האט זיך אנגעפאנגן איןאינעם מיטל מזרח, אין דער [[בראנדז עפאכע|בראנדז־עפאכע]].<ref>https://web.archive.org/web/20110513215113/http://www.bbc.co.uk/religion/religions/judaism/history/history_1.shtml</ref> אנגעהויבןדי היינטיגע יידישקייט האט זיך עסאנטוויקלט אלספון יאהוויזם, דידער רעליגיע פון מלכיותאוראלט ישראל ויהודה, און עס האט זיך אזוי אנטוויקלט אזיהודה ביזביזן סוף זעקסטן6'טן [[יארהונדערט]] לפני [[איצטיקע צייט-רעכענונג|הספירה]] האט עס שוין געקריגן די צורה פון היינטיגן יידישקייט,<ref>https://books.google.com/books?id=s8kA6eaz7hsC&pg=PA224</ref> וועלכעאון ווערט דעריבעראזוי באטראכט אלס איינסאיינע פון די עלטסטע מאָנאָטעיסטישע רעליגיעס.<ref> https://web.archive.org/web/20180315052851/http://www.pbs.org/wgbh/globalconnections/mideast/themes/religion/</ref> ביי יידןאידן ווערט יידישקייט באטראכט אלס דער אויסדרוק פון דעם בונד וואס [[גאט]] האט אויפגעשטעלט מיט זייערע אבות, די בני ישראל.<ref>https://web.archive.org/web/20110827210045/http://berkleycenter.georgetown.edu/resources/traditions/judaism</ref> יידישקייטזי אַנטהאלט אין זיך אַ ברייטע זאמלונג פון כתביםגעשריבענע ווערק, געפירעכטס, השקפות אין אמונה, און פארמען פון אָרגאַניזירונג.
די [[תורה]], ווי עס ווערט געווענליך פארשטאנען ביי יידן, איז א טייל פון די כתבים וועלכע זענען באקאנט אלס "[[תנ"ך]]". דער תנ"ך איז אויך באקאנט ביי וועלטליכע געלערנטע און די נושא פון רעליגיעס אלס דער העברעאישער תנ"ך. איר ביילאגע, די תורה שבעל פה, ווערט רעפּרעזענטירט אין שפּעטערדיגע כתבים ווי דער [[אגדתא|מדרש]] און די [[גמרא]]. דאס לשון־קודש ווארט תורה קען באדייטן "אויסלערנען", "חק (געזעץ)", אדער "הוראה (אנווייזן)",<ref>https://web.archive.org/web/20220311174152/https://aish.com/what-is-torah/</ref> הגם "תורה" קען אויך ווערן גענוצט אלס א אלגעמיינער טערמין וואס די מכוון איז יעדע יידישןאידישן כתב וואס איז מסביר אדער טוט מרחיב זיין אין די אָריגינעלע חמשה חומשי תורה. די תורה, רעפּרעזענטירנדיג די יסוד פון די ייִדישע רוחניות'דיג און רעליגיעזע מסורה, איז אַ טערמין און אַ ריי לערנונגען וואָס זענען בפירוש אויף זיך מעיד די מיינונג אז זי באשטייט פון מינדסטער זיבעציג, און אפשר גאר עד אין סוף, שיטות און אפטייטשן.<ref>https://web.archive.org/web/20220311174951/https://www.sefaria.org/sheets/22645?lang=bi</ref> יידישקייט'ס כתבים, טראדיציעס, און השקפות, האבן שטארק באאיינפלוסט די שפעטערע אברהמישע רעליגיעס, אריינגערעכנט [[קריסטנטום]] און [[איסלאם]].<ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-55876-144-5</ref><ref>https://en.wikipedia.org/wiki/ISBN_(identifier)</ref> העברעאיזם, ווי העלעניזם (מתיוונים), האָט געשפילט אַ שטארקע ראָלע אין דער פאָרמירונג פון מערב ציוויליזאַציע, דורך איר ווירקונג אלס אַ יסודת'דיגן הינטערגרונט עלעמענט פאר די התחלה פון קריסטנטום.<ref>Cambridge University Historical Series, ''An Essay on Western Civilization in Its Economic Aspects'', p.40: Hebraism, like Hellenism, has been an all-important factor in the development of Western Civilization; Judaism, as the precursor of Christianity, has indirectly had had much to do with shaping the ideals and morality of western nations since the christian era.</ref>
אין אידישקייט זענען פאראן פארשידענע רעליגיעזע באוועגונגען, רוב פון זיי זענען ארויסגעקומען פון [[רבנישע יידישקייט|רבנישע אידישקייט]]<ref>https://books.google.com/books?id=nQDkLzQimk8C</ref><ref>https://web.archive.org/web/20200612181058/https://www.britannica.com/topic/Rabbinic-Judaism</ref> וואס האלט אז [[גאט]] האט אנטפלעקט זיין תורה און מצוות צו [[משה רבינו]] אויפן [[הר סיני|בארג סיני]] סיי אין פארם פון תורה שבכתב און סיי תורה שבעל פה.<ref>https://web.archive.org/web/20020112052251/http://www.torah.org/learning/basics/primer/torah/oraltorah.html</ref><ref>https://web.archive.org/web/20210308032107/https://www.britannica.com/topic/Sadducee</ref> היסטאָריש, איז די שטעלונג גענצליך אדער טיילווייז געטראפן געווארן מיט קעגנערשאפט פון פאַרשידענע גרופּעס, ווי די [[צדוקים]] און מתיווניםהעללעניסטן אינעם זמן [[בית שני]];<ref>https://books.google.com/books?id=nQDkLzQimk8C</ref> די [[קראים]] אין דער פריער און שפעטער [[מיטל-אלטער|מיטל-אלטערישער תקופה]]; און צווישן חלקים פון די לעטצדיגע נישט-ארטאדאקסישע חלקי היהדות.<ref>http://www.jewishencyclopedia.com/articles/9211-karaites-and-karaism</ref> עטליכע היינטיגע צווייגן פון ייִדישקייט, אַזאַנס ווי [[הומאניסטישע יידישקייט|הומאַניסטישע ייִדישקייט]], קענען אפשר גערעכנט ווערן אלס [[סעקולאר]] אָדער אומטהעיסטיש.<ref>https://web.archive.org/web/20210108004353/https://www.jstor.org/stable/40604707</ref><ref>https://www.jstor.org/stable/j.ctv941t1h.14</ref> היינט זענען די גרעסטע יידישע רעליגיעזע באוועגונגען די [[ארטאדאקסישע יידנטום|ארטאדאקסישע יידישקייט]] ([[חרדים|חרדי יידישקייט]] און [[מאדערן ארטאדאקס|מאדערן אָרטאָדאָקסישע יידישקייט]]), [[קאנסערוואטיוו יידנטום|קאָנסערוואַטיווע אידישקייט]] און [[רעפארם אידישקייט|רעפארם]]. הויפּט חילוקים צווישן די גרופּעס זענען זייער צוגאַנג צו [[הלכה]], די אויטאָריטעט פון דער [[רבנות]] טראַדיציע, און דאס חשיבות און וויכטיגקייט פון [[מדינת ישראל]].<ref>https://www.encyclopedia.com/philosophy-and-religion/judaism/judaism/judaism</ref><ref>https://web.archive.org/web/20210108095604/https://www.jstor.org/stable/10.2979/jss.2009.15.3.56</ref><ref>https://web.archive.org/web/20210109101053/https://www.jstor.org/stable/25834177</ref> די ארטאדאקסישע יידישקייט האלט אז די תורה און הלכה זענען פון גאט, אייביג און אומבייטיג, און מען דארף זיי שטרענג היטן. קאָנסערוואַטיווע און רעפארם יידישקייט זענען מער [[ליבעראליזם|ליבעראַל]], מיט אבער קאָנסערוואַטיווע יידישקייטיידישקייַט פארקויפנדיג א אפטייטשונג פון יידישקייַט'ס פארלאנגן וואס איז מער טראַדיציאָנעליסטיש ווי רעפאָרם יידישקייַט.<ref>https://web.archive.org/web/20210427182340/https://www.jstor.org/stable/26864696</ref> א טיפישע רעפארם פאזיציע איז, אז מען דארף באטראכטן די הלכה אלס א סכום אלגעמיינע גיידליינס אנשטאט ווי א סכום באגרעניצונגען און אבליגאציעס וואס זענען א חוב אויף אלע יידן. היסטאָריש האָבן [[בית דין|בתי דין]] ענפארסירט הלכה; הייַנט, הגם בתי דין עקזיסטירןעגזיסטירן נאך, איז אָבער דאס היטן ייִדישקייט מערסטנס פרייוויליג.<ref>https://web.archive.org/web/20150427092415/http://www.britannica.com/EBchecked/topic/63134/bet-din</ref> אויטאָריטעט אויף השקפה, אמונה, און הלכה, איז נישט אנגעהאנגן אין איין ספעציפישע מענטש אָדער אָרגאַניזאַציע, נאר אין די כתבי קודש, און אין די רבנים און תלמידי חכמים וואָס טוען זיי אפלערנען.
יידן זענען אַן עטנאָרעליגיעזע גרופּע, אַרייַנגערעכנדיג געבוירענעגעבוירנע יידן (דהיינו "עטנישע יידן") און גרים. אין 2019 איז די וועלטס יידישע באפעלקערונג געשטאנן ביי א געשאצטע 14.7 מיליאן, בערך 0.19% פון די גאנצע וועלטס באפעלקערונג.<ref>https://www.jewishdatabank.org/content/upload/bjdb/2019_World_Jewish_Population_(AJYB,_DellaPergola)_DataBank_Final.pdf</ref> אין 2021 האבן דאן אומגעפער 45.59% פון אלע יידן געוואוינט אין ישראל, און נאך 42.06% אין די פאראייניגטע שטאטן און [[קאנאדע]], רוב פון די איבעריגע וואוינעןוואוינענדיג אין אייראפע, און אנדערע מינאריטעטןמינאריטעיטן זייענדיג פארשפרייט איבער [[לאטיין אמעריקע]], [[אזיע]], [[אפריקע]] און [[אויסטראליע]].<ref>https://web.archive.org/web/20230210203455/https://worldpopulationreview.com/country-rankings/jewish-population-by-country</ref>
==היסטאריע==
===התחלה פון יידישקייט===
איינמאל דער מלך דוד האט זיך אוועקגעשטעלט, האט ער געזאגט פאר [[נתן הנביא]] אז ער וויל בויען א קביעת'דיגן בית המקדש, און אלס שכר פאר זיינע מעשים האט גאט צוגעזאגט פאר דוד אז ער וועט ערלויבן זיין זון [[שלמה]] זאל בויען דעם [[בית ראשון]], און אז דער קעניגליכן שטול וועט קיינמאל נישט אוועקגיין פון זיינע קינדער.
לויט [[תנ"ך קריטיקיזם|קריטישע געלערנטע]], באשטייט די תורה פון סתירה'דיגע כתבים וועלכע זענען רעדאקטירט געווארן אינאיינעם, און אין די ענד רעזולטאט דערקענט זיך מחולק'דיגער אפרעכענונגן.<ref>Yehezkal Kauffman, ''The Religion of Israel''</ref><ref>Robert Alter, ''The Art of Biblical Poetry''</ref><ref>E. A. Speiser, ''Genesis'' (The Anchor Bible)</ref> עטליכע פון די געלערנטע, ווי פראפעסאר מארטין ראוז און דשאן ברייט, שלאָגן פֿאָר אַז אין די צייט פונעם ערשטן בית המקדש האבן די יידן געגלייבט אַז יעדעס פאָלק האט זיך זייַן אייגן גאָט, אָבער אַז זייער גאָט איז העכער פון אנדערע געטער.<ref>John Bright, ''A History of Israel''</ref> <ref>Martin Noth, ''The History of Israel''</ref> מאנכע ווילן זאגן אז שטרענגע מאנאטעיזם (אז עס איז נאר פאראן איין גאט) האט זיך אנטוויקלט בשעת גלות בבל, מעגליך אין רעאַקציע צו זאָראָאַסטריאַניזם'ס אמונת שיטוף.<ref>Ephraim Urbach, ''The Sages''</ref> לויט דעם מיינונג, איז ערשט געווען אין דער תקופת החשמונאים וואס רוב יידן האבן געגלייבט אז זייער גאט איז דער איינציגער גאט, און ערשט דעמאלטס האט זיך געשאפן דער באגריף פון א קלאר באגרענעצט יידישן פאלק וואס איז פונקט ווי דער יידישער רעליגיע.<ref>Shaye Cohen, ''The beginnings of Jewishness''</ref> דשאן דעי טענה'ט אַז דאס וואס די תורה דערמאנט [[יהוה]], אל, [[אשרה]], און בעל, קען זייער ערשטע מקור זיין פון פריערדיגע [[כנען (מיטל־עלטערישע לענדער)|כנעני'שע]] רעליגיע, וואָס איז געווען באזירט אויף אַ גרופע פון געטער, ענליך צו די [[פּאַנטעאיזם|גריכישע פּאַנטהעאָן]].<ref>John Day, ''Yahweh and the Gods and Goddesses of Canaan'', p. 68</ref>
===אנטוויקלונג פון הלכה===
די רבנישע טראדיציע האלט אז די פּרטים און אויסטײַטשונגען פון דער מצוות און אזהרות התורה, די תורה שבעל פה, זענען ארגינעל געווען אן אומגעשריבענע מסורה באזירט אויף דער זאכן וואס גאט האט געזאגט צו משה אויפן בארג סיני. אזוי ווי אבער די רדיפות קעגן די אידן האבן זיך געמערט, און א סכנה האט געהוירט אז די פּרטים וועלן פארגעסן ווערן, האט [[רבי יהודה הנשיא]] פארשריבן די דאזיגע הלכות אין דער [[משניות]], און בערך אין יאר 200 לספירה האט מען זיי [[רעדאקטירונג|רעדאקטירט]]. דער תלמוד איז געווען א צוזאמשטעל פון משנה, און גמרא - פירושים פון רבנים וועלכע זענען רעדאקטירט געווארן איבער די קומענדיגע דריי יארהונדערטן. דער גמרא האָט אריגינירט אין צוויי הויפּט תורה צענטערן, [[פּאַלעסטינע]] און [[בבל]].<ref>https://web.archive.org/web/20190503060143/http://www.jewishencyclopedia.com/articles/14213-talmud</ref> עס האבן זיך אנטוויקלט צוויי דרכי הלימוד, און עס זענען באשאפן געווארן צוויי חיבורים פון תלמוד; דער עלטערע חיבור ווערט גערופן [[תלמוד ירושלמי]]. עס איז צונויפגעשטעלט געווארן אין פּאַלעסטינע, ערגעץ אינעם פערדן יאָרהונדערט.<ref>https://web.archive.org/web/20190503060143/http://www.jewishencyclopedia.com/articles/14213-talmud</ref> דער [[תלמוד בבלי]] איז צונויפגעשטעלט געווארן פון דיסקוסיעס אין די [[בית מדרש|בתי מדרש]] פון די [[אמוראים]] רבינא א', רבינא ב', און רב אשי, ביז 500 לספירה, הגם עס איז שפּעטער ווייטער רעדאקטירט געווארן.
===אוראלטע תקופה===
לויט דעם תנ"ך, איז געגרינדעט געווארן אדי ממלכה המאוחדת (פאראייניגטע מאנארכיע) געגרינדעט געווארן אונטער [[שאול המלך|שאול]] וואסאון האט ממשיך געווען אונטער [[דוד המלך|דוד]] און [[שלמה המלך|שלמה]], מיט איר הויפטשטאט אין ירושלים. נאָך שלמה'ס מלוכה האָט דאָס פאָלק זיך צוטיילט אין צוויי מלכיות, [[מלכות ישראל]] (אין צפון) און [[מלכות יהודה]] (אין דרום). דער מלכות ישראל איז חרובֿ געוואָרן אום אומגעפער 720 לפנה"ס, ווען דער ניי-אַססיריאַנער אימפעריעעס האבן איר איינגענומען;<ref>https://web.archive.org/web/20230210203455/https://books.google.com/books?id=etTUEorS1zMC&pg=PAPA174</ref> פילע מענטשן פונעם הויפּטשטאָט [[שומרון]] זענען גענומען געווארן אין געפענגעניש צו די שטאט מעדיע און די כאַבור טייך טאָל. די מלכות יהודה האט ממשיך געווען אלס אַן אומאָפּהענגיגן קעניגרייך, ביז עס איז איינגענומען געווארן אין 586 לפנה"ס דורך [[נבוכדנאצר דער צווייטער|נבוכדנצר דער צווייטער]] פון די [[בבל|ניי-בבל'ישן]] אימפעריע. די בבליים האָבן חרובֿ געמאכט ירושלים און דעם ערשטן בית המקדש, דער צענטער פון דער אור אַלטער ייִדישער עבודה. די בני יהודה זענען געגאנגן אין גלות בבל, וואס ווערט באטראכט אלס דער ערשטע [[גלות]] פון יידן פון זייער לאנד. שפּעטער האבן זיך פילע אומגעקערט צו זייער היימלאַנד, נאָך וואס די [[פערסישע אימפעריע|פּרס'ישע אַטשעמעניד אימפעריע]] האט איינגענומען בבל זיבעציג יאר דערויף, אַ געשעעניש באקאנט אלס [[שיבת ציון]]. מען האָט געבויט אַ צווייטן בית המקדש און ווידער ממשיך געווען מיט דער עבודת המקדש אזוי ווי פריער.
אין די ערשטע יארן פון בית שני, איז די העכסטע רעליגיעזע אויטאָריטעט געווען אַ ראט באקאנט אלס די [[אנשי כנסת הגדולה|כנסת הגדולה]], געפירט דורך [[עזרא הסופר]]. צווישן די דערגרייכונגען פון דער כנסת הגדולה, איז אז אין דער צייט איז געשריבן געווארן די לעצטע ספרי תנ"ך, און דער רשימת ספרי תנ"ך איז געשלאסן געווארן. פֿונעם דריטן יאָרהונדערט לפנה"ס אן האָט זיך העללעניסטישע ייִדישקייט פֿאַרשפּרייט ביז פּטאָלעמאַיש מצרים.
נאך דעם וואס ירושלים איז געווען חרוב און די די יידן זענען געווען פארטריבן, איז עבודה ביי יידן שוין נישט מער געווען צענטראלאזירט ארום דעם ביהמ"ק; [[תפילה]] האט גענומען דעם ארט פון [[קרבנות]], און עבודה איז איבערגעפרישט געווארן און די צורה פון א [[קהילה]] (רעפרעזענטירט מיט מינימום צען דערוואקסענע מענער), און דאס גרינדונג פון די אויטאָריטעט פון רבנים, וועלכע האָבן גענומען דאס ארט אלס רבי'ס און פירער פון אינדיווידועלע קהילות.<ref>https://books.google.com/books?id=nQDkLzQimk8C</ref>
== הויפּטע כאראקטעריסטיקן אוןפון עיקרי אמונהיידישקייט ==
אנדערש ווי אנדערע אוראלטע נעבן-מזרח'דיגע געטער, ווערט דער יידישער גאט געשילדערט ווי אן אחד יחיד (איינס, איינער אליין); דער יידישער גאט'ס הויפט באציונגען זענען נישט מיט אנדערע געטער, נאר מיט די וועלט, און מער ספעציפיש, מיט די מענטשן וואס ער האט באשאפן.<ref>{{צייגט בוך|year=1996|author=נחום מ. סארנא|url=https://books.google.com/books?id=V8KGDwAAQBAJ&q=Nahum++1969+Understanding+Genesis|title=פארשטיין ספר בראשית}}</ref> אזוי אז דער יידישער רעליגיע איז א [[מוסר|עטישע]] [[מאנאטעיזם]]: דער גלויבן אז גאט איז איינס, און איז אינטרעסירט אין די מעשים פונעם מענטשהייט.<ref>{{צייגט בוך|last=נייזנער|year=2003|first=יעקב|url=https://books.google.com/books?id=asYoIwz9z2UC&pg=PA230|title=דעפענירן יידישקייט}}</ref> אין יידישקייט איז פאראן [[קבלה|תורת הנסתר]] (קבלה) וואס נאר יחידים האבן אין איר א חלק, אבער עס זענען אויך דא א ריי טעגליכע טאהטן, [[מצווה|מצוות מעשיות]], וועלכע שאפן געלעגנהייטן פאר יעדן ייד צו האבן א שייכות מיט געטליכקייט.<ref>{{צייגט בוך|last=קדושין|first=מעקס|year=1972|publisher=Bloch Publishing Company|title=דער רבנישע געדאנקן גאנג|page=194}}</ref>
אין דער גריכיש-רוימער תקופה האבן עקזיסטירט ביי יידן פילע פארשידענע דרכים אין מאנאטהעיסם, אריינגערעכנט די מהלכים וואס האבן געפירט צום אויפקום פון קריסטנטום.<ref>{{צייגט בוך|year=1999|author=.Newman, Carey C.; Davila, James R.; Lewis, Gladys S., eds|url=https://books.google.com/books?id=9ST5wISvTaQC&q=Jewish+monotheism|title=דער יידישע שרשים פונעם קריסטאלאגישע מאנאטעיזם; פאפירן פונעם סט. אדרוס קאנפערענץ איבער דער היסטארישע מקורות פונעם דינען ישו|isbn=978-90-04-11361-9}}</ref> דערצו, טענהן מאנכע אַז יידישקייט איז א רעליגיע וואס פארמאגט נישט קיין עיקרים, און פארלאנגט נישט קיין אמונה אין גאט.<ref>{{צייגט בוך|year=2013|author=Maimes, Steven|url=https://www.researchgate.net/publication/283487502|title=איז דא א יידישער טעאלאגיע צו נישט?}}</ref><ref>{{צייגט וועב|url=https://www.myjewishlearning.com/article/must-a-jew-believe-in-god/|title=מוז א ייד גלייבן אין גאט?|טיטל=?Must a Jew believe in God|last=סעפטימוס|first=דניאל|language=ענגליש|publisher=''My Jewish Learning''}}</ref> ביי אייניגע, איז זיך פירן על פי הלכה וויכטיגער ווי דאס גלייבן אין גאט.<ref>{{צייגט בוך|last=שטיינבערג|year=1947|first=מילטען|title=בעסיק יידישקייט, Basic Judaism|language=ענגליש|publisher=Harcourt Brace Jovanovich|location=New York|page=p. 36}}</ref> דער וויכוח צו עס איז שייך צו נוצן די טערמינען "אויטענטישע יידישקייט" אדער "יסודות הדת", איז נישט בלויז א וויכוח צווישן רעליגיעזע אידן נאר אויך צווישן היסטאריקער.<ref>{{צייגט בוך|last=לענגטאן|year=2011|first=דניאל ר.|title=נארמאטיווע יידישקייט? יידן, יידישקייט, און יידישער אידענטיטעט ,Normative Judaism? Jews, Judaism and Jewish Identity|language=ענגליש|publisher=Gorgias press|isbn=978-1-60724-161-4}}</ref>
===עיקרים===
וויבאלד יידישקייט איז באזירט אויף מצוות מעשיות, איז אין די שטרענגע זינען נישטא קיין פעסטגעזעצטע עיקרי אמונה וואס זענען אלעמען מחייב אזוי ווי ביי קריסטנטום און איסלאם.<ref>{{צייגט בוך|last=קאהלער|year=1901-1906|first=קויפמאן|coauthors=הירש, עמילי ג.|editor=זינגער, איזידור עט אל|url=http://www.jewishencyclopedia.com/articles/1832-articles-of-faith|title=עיקרי אמונה, Articles of faith|series=''The Jewish Encyclopedia''|language=ענגליש|location=New York}}</ref> חכמי הדורות האבן פארגעלייגט אסאך פארשידענע חיבורים פון הויפט יסודות היהדות, וואס זענען אלע באגרוסט געווארן מיט קריטיק.<ref>{{צייגט בוך|last=קאהלער|year=1901-1906|first=קויפמאן|coauthors=הירש, עמילי ג.|editor=זינגער, איזידור עט אל|url=http://www.jewishencyclopedia.com/articles/1832-articles-of-faith|title=עיקרי אמונה, Articles of faith|series=''The Jewish Encyclopedia''|language=ענגליש|location=New York}}</ref><ref>{{צייגט בוך|last=יאקאבס|year=2007|first=לואיס|chapter=יידישקייט, Judaism|chapterurl=https://www.encyclopedia.com/philosophy-and-religion/judaism/judaism/judaism|editor=סקאלניק, פרעד; בירנבוים, מיכאל|title=Encyclopaedia Judaica|edition=Vol 11 (2nd ed.)|publisher=Macmillan Reference|location=Detroit||language=ענגליש|isbn=978-0-02-866097-4}}</ref><ref>ר' שלמה ממונפלייה, ''יד רמה''; </ref> די מערסט באקאנטע איז די '[[י"ג עיקרים|י"ג עיקרי אמונה]]' פונעם [[רמב"ם]], נתחבר געווארן אין די צוועלפטע יארהונדערט.<ref>{{צייגט בוך|last=קאהלער|year=1901-1906|first=קויפמאן|coauthors=הירש, עמילי ג.|editor=זינגער, איזידור עט אל|url=http://www.jewishencyclopedia.com/articles/1832-articles-of-faith|title=עיקרי אמונה, Articles of faith|series=''The Jewish Encyclopedia''|language=ענגליש|location=New York}}</ref><ref>{{צייגט בוך|last=יאקאבס|year=2007|first=לואיס|chapter=יידישקייט, Judaism|chapterurl=https://www.encyclopedia.com/philosophy-and-religion/judaism/judaism/judaism|editor=סקאלניק, פרעד; בירנבוים, מיכאל|title=Encyclopaedia Judaica|edition=Vol 11 (2nd ed.)|publisher=Macmillan Reference|location=Detroit||language=ענגליש|isbn=978-0-02-866097-4}}</ref> לויטן רמב"ם, וואלט יעדער ייד וואס טוט אפווארפן אפילו איינס פון די פרינציפן געזאלט פאררעכנט ווערן פאר א כופר און אן [[אפיקורס]].<ref>{{צייגט וועב|url=http://www.aish.com/sp/ph/48923722.html|title=Maimonides' Thirteen Principles, דער רמב"ם'ס י"ג עיקרים|last=בלומענפעלד|first=מרדכי|year=2009|month=May|language=ענגליש|publisher=Aish HaTorah}}</ref> אנדערע חכמים האבן פארנומען שיטות וואס האבן זיך אויף פארשידענע אופנים צעשיידט פונעם רמב"ם'ס פרינציפן.<ref>{{צייגט וועב|url=http://www.myjewishlearning.com/beliefs/Theology/Thinkers_and_Thought/Doctrine_and_Dogma/The_Middle_Ages/Principles_of_Faith.shtml|title=די י"ג עיקרי אמונה, The Thirteen Principles of Faith|last=סעפטימוס|first=דניאל|publisher=MyJewishLearning.com}}</ref> אינעם רמב”ם'ס צייטן איז זיין רשימה פון עיקרים קריטיקירט געווארן דורך ר' חסדאי קרשקש, בעל אור להשם, און ר' יוסף אלבו, בעל ספר העיקרים. ר' יוסף אלבו און דער ראב"ד האבן געטענהט אז די פרינציפן פונעם רמב"ם האבן צופיל זאכן וואס, כאטש זיי זענען אמת, זענען נישט יסודות פון אמונה.<ref>{{צייגט בוך|last=קאהלער|year=1901-1906|first=קויפמאן|coauthors=הירש, עמילי ג.|editor=זינגער, איזידור עט אל|url=http://www.jewishencyclopedia.com/articles/1832-articles-of-faith|title=עיקרי אמונה, Articles of faith|series=''The Jewish Encyclopedia''|language=ענגליש|location=New York}}</ref> אויף אן ענליכן שטייגער האט דער אלטער היסטאריקער [[יוסיפון]] אונטערגעשטראכן [[מנהגים]] און מצוות איבער גלויבן, פארבונדענדיג [[כופר|כפירה]] מיטן נישט היטן הלכה, און האלטענדיג אז פאר [[גיור|גרות]] פארלאנגט זיך א [[ברית מילה]] און דאס זיך פירן מיט מנהגי ישראל. איבער די פאלגענדע פאר הונדערט יאר זענען דער רמב"ם'ס פּרינציפּן מערסטנס איגנארירט געווארן. שפעטער זענען צוויי פיוט'ישער איבערשריפטן פון די דאזיגע עיקרים ("[[אני מאמין]]" און "[[יגדל]]") אריינגעשטעלט געווארן אין אסאך [[סידור|סידורים]], וואס האט זיי צום סוף געפירט ברייט נתקבל צו ווערן ביי די ארטאדאקסן און קאנסערוואטיווע, הגם רעפארם יידישקייט האט נאר מיטגעשטומט מיט די ערשטע פינף פרינציפן.
אין דער מאדערנער עפאכע פֿעלט אין ייִדישקייט אַ צענטראליזירטע אויטאריטעט וואס זאל דיקטירן א פינטלעכע רעליגיעזע דאגמא. צוליב דעם ווערן פילע פארשידענע נוסחאות פון יסודות הדת פאררעכנט אלס איינשטימיג מיט יידישקייט. מיט דעם אלעם זענען אלע יידישע רעליגיעזע באוועגונגען, אויף א גרעסערן אדער קלענערן פארנעם, באזירט אויף די פרינציפּן פונעם תנ”ך אדער די פארשידענע מפרשים ווי צ.ב.ש. גמרא און מדרש. אויך איז רעלגיעזע יידישקייט גלייכשטימיג אין זייער אנערקענונג אינעם [[ברית בין הבתרים|בונד]] צווישן גאט און אברהם אבינו, ווי אויך אין די אנדערע אספעקטן פונעם בונד וואס זענען אנטפלעקט געווארן צו משה רבינו, וואס ווערט געהאלטן פאר דער גרעסטע נביא ביי יידן. אין משנה, א ספר עיקרי פון רבנישע יידישקייט, ווערט געשריבן אז דאס גלייבן אינעם געטליכקייט פון דעם דאזיגן בונד איז א עיקר אין ייִדישקייט, און אז די וואס ווארפן אפ דעם בונד פארלירן זייער טייל אין עולם הבא.
נאך שווערער ווערט עס היינטיגע צייטן קלארצושטעלן די עיקר יסודות פון ייִדישקייט, צוליב דער צאל און די פארשידנארטיגקייטן פון די הײנטיגע ייִדישע שטרעמונגן. אפילו אויב מען באגרענעצט דעם פראבלעם צו די מערסטע איינפלוסרייכער דרכי מחקר היהדות פונעם ניינצעטן און צוואנציגסטן יארהונדערטן, בלייבט דער ענין קאמפליצירט. למשל, ר' יוסף סאלאווייטשיק'ס (פארבונדן מיט דער [[מאדערן ארטאדאקס|מאדערן ארטאדאקסישער]] באוועגונג) לעזונג פאר מאדערנקייט איז באזירט אויף דעם אז יידישקייט ווערט אידענטיפיצירט מיטן זיך פירן על פי הלכה, כאטש דעם ענדגילטיגן ציל איז אראפצוברענגען [[קדושה]] אויף דער וועלט. ר' מרדכי קאפלאן, דער גרינדער פונעם רעקונסטרוקשאניסט יידישקייט, פארלאזט דעם געדאנק פון רעליגיע כדי צו אידענטיפיצירן יידישקייט מיט [[ציוויליזאציע]], און מיט דעם דאגמא פון ציוויליזאציע, צוזאמען מיטן סעקולעראזירן די הויפט אידייען, פארזוכט ער צו אקצעפטירן וויפיל יידישע שטרעמונגן עס איז איהם נאר מעגליך. קאנסערוואטיווע יידישקייט פון ר' שלמה שעכטער איז, לויט זיין מיינונג, גלייך מיטן טראדיציאנאלן מסורה, האלטנדיג אז כאטש עס ווערט באטראכט אלס פירוש התורה, איז עס אליין אויך א געשיכטע פון כסדרדיגע חידושים און צופאסונגן פון הלכות וואס [[חז"ל]] האבן דורכגעפירט מיט זייערע שעפערישע אפלערנונגן. ר' דוד פיליפסאן מאלט אויס דעם אלגעמיינעם קאנצעפט פון רעפארם באוועגונג מיטן זיך קעגנגעשטעלן דעם רבנישען צוגאנג, און קומט אזוי צו צו ענליכע מסקנות ווי דעם קאנסערוואטיווער באוועגונג.
==מצוות און מנהגים==
יידישקייט איז אויסגעצייכענט מיט עטלעכע מצוות וואס יעדער איינער דארף היטן: [[שבת]], [[כשרות]] און [[טהרת המשפחה]].
=== שבת און יום טוב ===
{{הויפט ארטיקל|ארטיקלען=[[שבת]], [[יום טוב]]}}
במשך די יארן זענען די יידן געווארן באזונדערע עטנישע גרופעס אין פארשידענע טיילן פון דער וועלט: די [[אשכנזים]] פון מזרח און צענטראלער אייראפע, די [[ספרדים]] פון שפאניע, פארטוגאל און צפון אפריקע, די עדות המזרח פון בבל און אינדיע, די [[תימנים]] פונעם [[אראבישער האלבאינדזל|אראבישן האלבאינדזל]]. כאטש דער נוסח התפילה ענדערט זיך צווישן די פארשידענע גרופעס אבער אלע האלטן איין תורה.
=== ייִדןאיִדן אין אײראָפעאײראָפּע ===
כּלל ישׂראל האָט זיך פלאצירט אין משך די פֿאַרגאַנגענע דורות אין דער [[מזרח אייראפע|מזרח]] און אין די צענטראַלע אָפּטײלונג. [[אייראפע|אײראָפּע]] איז אַ יבשה אױף מזרח זײט פֿונעם [[ערד קוגל]], זי גרענעצט זיך מיט [[אזיע|אַזיע]], זי פֿאַרמאָגט פילע לענדער, פיל פֿון זײ זענען אומבאַקאַנטע נעמען פֿאַר איִדן װעלכע האָבן גאַנץ װײניג געהאַט פֿאַרבינדונגען מיט זײ אין די [[היסטאריע|היסטאָריע]].
ייִדן זענען געקומען צו דער אײראָפּעיִשער יבשה נאָך אין די צײַטן פֿונעם צװײטן [[בית המקדשביהמ"ק]], אין לױף פֿון די דורות האָבן איִדן געװאַנדערט פֿון אײן לאַנד צום צװײטן אין אײראָפּע.
{| style="padding-top:0em;padding-bottom:0em;" cellpadding=5 align=center border=0 width="80%"
|-
! ימים טובים !! פאַסטןפאַסט ציַיטןטעג !! געדיינקט טעג
|-valign="top"
| style="border-left: 1px solid #cfcfff" width="33%" |
|
