אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "די טיילונג אין אונגארישן יידנטום"

'''די טיילונג אין אונגארן''' ([[לשון קודש|לשוהלשה"ק]]: '''החלוקה במדינת אונגארן''') איז געווען די אפיציעלע צעשפליטערונג פון די יידישע געמיינדעס אין דעם [[קעניגרייך פון אונגארן]] (נישט היינטיקע [[אונגארן]]) צווישן [[ה'תר"ל]] און [[ה'תרל"ב]], צו [[ארטאדאקסישע]], [[נעאלאגן|נעאלאגישע]] און שטאַטוסקווא קהילות. א סךסאך אלטע געמיינדעס האבן זיך צעשפליטערט אין צוויי און אפילו דריי נייע צוליב דער טיילונג.

ביזן סוף פון דעם [[18טער י"ה|18טן יארהונדערט]] האבן די יידישע געמיינדעס אין [[אייראפע]] געהאט א ברייטע [[יוסטיץ|געריכטליכע]] [[אויטאנאמיע]], און די [[בית דין|בתי דין]] האבן געקענט די [[הלכה]] שטרענג ערצווינגעןארויפצווינגען אויפן עולם. די מאדערניזירונג, [[אויפקלערונג]] און [[שטאט|ארבאניזאציע]] האבן די טראדיציאנעלע יידישע געזעלשאפט שארף אומגעוואנדלט, און געמאכט דעם וועג ברייט פאר א [[רעפארמער|רעפארם אין יידישקייט]]. קעגן די פריערע רעפארמיסטן, ווי ר' [[אהרן חורינער]], זינדזענען געשטאנןגעשטאנען דער [[חת"ם סופר]] און אנדערע רבנים, וואס האבן פארזוכטגעזוכט דעם אלטן דרך צו אפהיטןאָפּהיטן ?אונע די בעפוגניסע? - צום ביישפיל, [[חרם]] - וואס די מלכות האט אוועקגענומען. די רעפארמער האבן זיי גענאנטא א נאהמען געגעהבן "[[ארטאדאקסישע יידנטום|ארטאדאקסן]]".

אין דעם קעניגרייך פון אונגארן - די היינטיקע אונגארן, [[סלאוואקיי]], [[בורגנלאנד]], [[זיבנבערגן]], [[קארפאטארוס]] און נאך - האט זיך אן ארטליכעאָרטליכע רעפארם-באוועגונג פארמירט ארום ה'תק"ץ-ה'תר"י, די [[נעאלאגן]]. זי האבןזענען געווען מעסיק אין אירע פאדערונגען, און קעגן פארענדערונגען אין עיקרי הדת. די וויכטיקסטע נעאלאגישע רב, יהודה ליב (לעאפאלד) לעף (ה'תקע"א - ה'תרל"ו), האט פארגעווארפןאָפּגעוואָרפן די פארשלאגן פון די דייטשע רעפארמער ר' אברהם גייגער און ר' שמואל האלדהיים, די אינטעלעקטואלישע פארלויפער פון היינטיקע [[רעפארם יידנטום]]. די נעאלאגישע השקפה איז געווען עהנליך צום היינטיקע [[קאנסערוואטיוו יידנטום]], אבער מער טראדיציאנעל. ווען האלדהיים'ס תלמיד ר' יצחק איינהארן האט באגרינדעטגעגרינדעט א קהילה אין פעשט אם ה'תר"ח, ווו מ'האט אבגעשאפן די ברית מילה און אריבערגעפירט שבת קיין זונטאג, האבן זיי לעף און זיינע אנהענגער האטן זי רודף געוועןגערודפט: זיזיי האטןהאבן געזאגט איינהארן און זיינע קהילה האטןהאבן זיך "מוציא מכללגעוועהן פון כלל ישראל".

גלייכצייטיק, זיזענען זינדזיי אבער אויך געווען קעגן די ארטאדאקסן. אםאום ה'תרכ"ג, האט דער היסטאריקער און [[בייבל קריטיק|תנ"ך פארשער]] [[צבי הירש גרעץ]] בעשטעטיקט וואס אין [[ישעיהו]] נ"ג האט דער נביא נישט געמיינט וואס א משיח וועט קעמןקימען, זאנדערן וואס עם ישראל וועט זיך אליין גואל זיין. אין דער גרויסע סקאנדאל וואס האט דעמעלסטדעמעלט'ס פאסירט - א וויכטיקע מיילענשטייןמייל-שטיין וואס האט שארף אויסגעטיילט צווישן די השקפה פון די מאדערן ארטאדאקס און די פאזיטיבפאזיטיוו-היסטארישע שולע פון ר' זכריה פרענקעל, דער פארלויפער פון קאנסערוואטיוו יידנטום - האטןהאבן לעף און די אנדערע נעאלאגן אינטערשטיצטאינטערגעשטיצט גרעץ. זיזיי האבן האטןגעהאט א גרויסע השפעה אין מיטעל-אונגארן, ווו די קהילות, צום ביישפיל אין [[בודאפעשט|פעשט]] און [[סעגעד]], זינדזענען געווען רעלאטיוו ניי און די מייסטע יידן זענןזענען [[אסימילאציע|אסימילירט]] געווען אין די אונגארישע געזעלשאפט. אין די צפון פון די קעניגרייך, ווו די געמיינדעס זינד געווען א סךסאך אלטערעלטער, בליבעןבלייבען די יידן פרום: אין [[אויבערלאנד]] - בורגנלאנד און מערב [[סלאוואקיי]] - די ארטליכעארטיגע יידן האבן אבגעשטאמטגעשטאמט פון [[עסטרייך]] און [[מעהרן]] און זינדזענען געווען רעלאטיוו מאדערן; אין [[אונטערלאנד]] (קארפאטורוס, צפון זיבנבערגן און מזרח סלאוואקיי) האבן די יידן אבגעשטאמטגעשטאמט פון [[גאליציע]], זינדזיי זענען געווען ארםארעם, אפגעשטאנןצוריקגעשטאנען און בעאיינפלוסט פון [[חסידות]]. די אויבערלאנדישעאויבערלענדישע רבנים האבן נישט געליבטגעליעבט די חסידים; ר' ירמיהו לעוו, אבדק"ק אויהעל, האט זיזיי אפילו רודף געווען. אבער די ביידע גרופעס מוזטעןהאבן מיטאיינאנדערגעמוזט צוזאמענארבייטן קעגן די רעפארמער און נעאלאגן.

די מחלוקות צווישן די ארטאדאקסן און נעאלאגן האבן געפירט צו שטרייטען אין א סך געמיינדעס מיט א געמישטן ציבור. אויך די [[פרומע]] זינדזענען נישט געווען גלייכפארמיקגלייכפאָרמיק: אין דעם מאדערניזירטן אויבערלאנד, ווי די השפעה פון דער דייטשער קולטור איז געווען שטערקער אלס פון די אונגארישע, האט די השקפה פון [[תורה עם דרך ארץ]] געהאט א סךסאך אנהענגער, געפירט פון הרב [[עזריאל הילדעסהיימער]] פון [[אייזנשטאט]]. די אויבערלאנדישעאויבערלענדישע רבנים האבן דאס געשטיצט אלס אקעגנווירקונג צו נעאלאגיע. אפילו אין דעם בית הכנסת פון [[אברהם שמואל בנימין סופר]] אין [[פרעשבורג]] האט מען געהאט א דרשן אין דייטש. אבער ס'גווען אויך קנאים, וואס האבן געהאט א גרויסע השפעה אין מזרח און זינד געוועןזענען געשטיצט געווארן פון די [[אדמו"ר|רבי]]'ס דארט. זיזיי זינד געוועןזענען געפירט פוןגעווארן ר'דארעך רבי הלל ליכטנשטיין, וואס האט געגלויבט דאסאז הילדעסהיימער און די מאדערן ארטאדאקס זינדזענען נאך שלימערערגער פון די רעפארמער, ויילווייל זי בריינגען השכלה אריין מיט די פארקליידונג פון פרומקייט.

אום ט'-י' כסלו [[ה'תרכ"ו]] האט ר' הלל געהאלטן א רבינישערבנישע זיצונג אין מיהאלאוויץ, וואס האט ארויסגעגעבן תקנות וואס האבן פארווערטפאַרווערט הערן דרשות אין "לשון אומות העולם", אריינקומען אין בתי כנסיות ווי די בימה איז נישט געווען אין מיטעלמיטען דערדעם זאל (די נעאלאגן האטהאבן זי געלייגט אין פארנטפאָרנט) אדער וואס האבן געהאט אנדערע שינויים. ד"ר מיכאל סילבערסילוועער האט געשריבן וואסאז די תקנות זינדזענען נישט געווען הויפטליךהויפטזעכליך קעגן די רעפארמער; די קנאים האבן זיזיי געמיינט קעגן די מאדערן ארטאדאקס. אין דער זעלבער צייט האט הרב הילדעסהיימער געשטיצט די נעאלאגישע פארשלאג צו גרינדען א מאדערנע זעמינארסעמינאר פאר רבנים; ער האט געגלויבט וואסאז עס איז נישט צו פארמיידן, און ס'עט זיין בעסער צו פאדערןפאָדערן דאס די גייסט פון די אינסטיטאטאינסטיטאָט זייזאל זיין פרום. די זעמינארסעמינאר האטאיז געווען א יהרג ובל יעבור פאר די אנדערע ארטאדאקסן, קנאים און נישט קנאים. סילברסילווער האט אפגעטיילט די פרומע רבנים אין אונגארן אינסאין דריי מחנות: די קנאים, געפירט פון ליכטנשטיין, וואס האבן אונטערגעשריבן די מיהאלאוויץ תקנות; די מילדע, געפירט פון הילדעסהיימער, וואס האבן געשטיצט די זעמינארסעמינאר; און די הויפטשטראוםהויפט-שטראָם (מעיינסטריםמעינסטריעם), וואס האט אריינגענאמעןאריינגענימען רבנים ווי [[מהר"ם שיק]], אברהם שאג-צוועבנער, כתב סופר, ירמיהו לעוו און אנדערע. די הויפשטארם רבנים זינדזענען געווען קעגן די מיהאלאוויץ תקנות - פיר מאנאטן פריערבעפאר צוםדעהם קאנפערענץ, שרייבטעשרייבט דער מהר"ם שיק צו ר' הלל וואסאז ס'נישטונישטאָ א הלכישערהלכה'דיגער איסור אויף האלטן דרשה אין דייטש אדער אנדערע גוישעגוי'אישע שפראכן - און אויך קעגן די סעמינאר.

אום ה'תרכ"ז האט אונגארן באקומען כמעט-אומאפהענגיקייט פון עסטרייך, און צוזאמען האבן די ביידע געגרינדטגעגרינדעט די [[עסטרייך אונגארישע אימפעריע]]. די אונגארישע רעגירונג איז געווען ענטשלאסן צו [[עמאנציפאציע|עמאנציפירען]] די יידן. אום [[כ' אדר א']] [[ה'תרכ"ז]] האבן די פרנסים פון דער [[פעשטפעסט]]ער קהילה, וואס איז געווען א פעסטונג פון נעאלאגיע, באזוכט דעם נייעם מיניסטער פון רעליגיע, יודזשעף עטוועש. זי האבן עמפאהלען וואס, צוליב די קאמנעדע עמאנציפאציע, די יידן זאלן האבן א לאנדישער פארטרעטער-ארגאניזירונג, און דאס א קאנגרעס מיט פארטרעטער פון אלע קהילות אין אונגארן זאל זאמעלןזיך אוםאיינזאמלען אים צו אויפשטעלן. עטוועש האט געשטימט. אלע ארטאדקאסן, אפילו הילדעסהיימער, גלויבטןהאבן וואסגעגלויבט אז די קאנגרעס איז א נעאלאגישע פוילעפאלשע שטיק וואס ווערטוועט געבןזיי זיגעבן שליטה איבער אלע יידן אין די קעניגרייך. די פעשט פרנסים און אנדערע וואס האט געשטיצט די קאנגרעס האטהאבן באשטייטןבאשטאנען וואסאז די זאמלונג האט נישט צו טון מיט רעליגיע, און קיינעקיין דתי'שהרעליגיעהזע זאכן וועטוועלן געשמיסטנישט געשמיעסט ווערן, נאר די טעכנישע פארוואלטונג פון די קהילות.

אום ניסן ה'תרכ"ז, א קליינע גרופע פון פרומע אין פעשט האטהאבן געגרינדעט "שומרי הדת" - די פאראיין וואס האטאיז געשטאנןגעשטאנען איםאין שפיץ פון דאס ארטאדאקסישע קאמף קעגן דידעם קאנגרעס. די פאראיין מיטגלידער זינדזענען געווען אום מייסט מאדערנע; ר' עקיבה יוסף שלעזינגער, חתן פון ר' הלל און א גרויסע קנאי, האט זי גערופן "'''שומדי''' הדת." דאס איז געווען א גרויסע געשפעטגעשפּעט, שרייבטעשרייבט סילבערסילווער, וואסאז די טיילונג - געפאדרטגעפאדערט פון די קנאים - איז געווען באווערן דורך אירע גרויסע פיינדעפיינד, די מאדערנע. "שומרי הדת" זינדזענען געווען בעאיינפלאסט אויך פון דער רב [[שמשון רפאל הירש]] אין דייטשלאנד, וואס האט געקעמפט אום צו גרינדען אן אומאפהענגיקע ארטאדקסישע קהילה אין [[פרנקפורטפראנקפורט]]. ווי הירש, פראקלאמירטעפראקלאמירט אויך דער נישט-אפיציעלער פירער פון "שומרי הדת", ר' שמשון קרויס, וואס די נעלאגען און די פרומע זינדזענען צוויי פארשידענע רעליגיע, פונקטליךפונקט ווי [[קאטאליציזם|קאטאליקן]] און [[פראטעסטאנטישע רעפארמאציע|פראטעסטאנטן]], און דעריבער זאלן די ארטאדאקסן זעלבסטשטענדיק זיין. "שומרי הדת" מוזטעןהאט געמוזט פארמיטלען איבער די גרויסע אונטערשיידעאונטערשייד אין די פרומערפרומע לאגערלאגערן: די חסידים (אין אונגארן, אויפט בעקאנט אלס "ספרדים") האבן מורא פון ר' ירמיהו לעוו און די נישט-חסידישע רבנים ("אשכנזים"); די מאדערנע האבן מורא פון די קנאים. נאך וואס די פאראיין האט פאבליצירט א קריאה קעגן א נייע ארטאדאקסישע שול אין [[קאשוי]] וואס איז נישט אנגעפאסט די מיהאלאוויץ תקנות, מוזטע קרויס א בריוו שיקען צו דער ברויגעזר הילדעסהיימער: ער האט געשריבן וואס ער זעלבסט איז גאנץ פאר די שיטה פון דעם רב, און גלויבט אויך וואס די חסידים זינד א סכנה "אזוי גרויס פונקטליך ווי די נעאלאגן", אבער ס'נישטו קיין ברירה און מ'דארף זיך פאראייניקען, "מפני מראית עין", צוליב די קאנגרעס. אום ד' כסלו ה'תרכ"ט זינד די [[וואלן]] פאר אים געהאלטן געווען אין גאנצען לאנד.