אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "פאראײניגטע שטאטן"

אינהאַלט אויסגעמעקט אינהאַלט צוגעלייגט
אין תקציר עריכה
אין תקציר עריכה
שורה 29:
| באמערקונגען =
}}
די '''פאַראַייניקטע שטאַטן פון אַמעריקע''' ({{שפראך-en|United States of America}})—געוויינלעך גערופן די '''פאַראַייניקטע שטאַטן'''—איז אַ [[פעדעראליזם|פֿעדעראַלע]] [[דעמאקראטיע|דעמאָקראַטישע]] [[רעפובליק|רעפּובליק]] אין [[צפון אמעריקע]] װאָס איז געגרינדעט געװאָרן אין יאָר [[1776]]. זייער הױפּטשטאָט איז [[װאַשינגטאָן די. סי.]] די רעפּובליק נעמט ארײַן 50 שטאַטן און דעם פעדעראלן [[דיסטריקט פון קאלומביע|דיסטריקט פון קאָלומביע]]. דער גרעסטער שטאַט איז [[אלאסקע]] אין צפון-מערב פון דעם קאָנטינענט פון צפון אמעריקע. דער שטאַט [[האוואי]] איז אין דעם [[פאציפישער אקעאן|פּאציפישן אָקעאן]]. די אנדערע 48 שטאטן מיט דעם דיסטריקט פון קאָלומביע געפינען זיך צווישן [[קאנאדע]] אין צפון און [[מעקסיקא]] אין דרום. אין מזרח איז א בארטן מיטן [[אטלאנטישער אקעאן|אטלאנטישן אָקעאן]] און אין מערב מיטן פּאציפישן אָקעאן. אויך האָט די מדינה פינף באוווינטע און נײַן נישט־באוווינטע אינדזלען אינעם פּאציפיק און אינעם [[קאראאיבישער ים|קאראאיבישן ים]].
אין מזרח איז א בארטן מיטן [[אטלאנטישער אקעאן|אטלאנטישן אָקעאן]] און אין מערב מיטן פּאציפישן אָקעאן. אויך האָט די מדינה פינף באוווינטע און נײַן נישט־באוווינטע אינדזלען אינעם פּאציפיק און אינעם [[קאראאיבישער ים|קאראאיבישן ים]].
 
דער ערשטער פּרעזידענט איז געווען [[דזשארזש וואשינגטאן|דזשאָרדזש וואַשינגטאָן]].
 
די פאראייניקטעפאראייניגטע שטאטן, מיט א שטח פון 9.83 מיליאָן קוואדראט ק"מ (3.79 מיליאָן קוואדראט מײַל), איז דאָס דריטע אָדער פערטע גרעסטע לאנד לויטן טאָטאלן שטח, און דאָס דריטע גרעסטע לויטן שטח פון דער יבשה. די באפעלקערונג אין יולי 2011 איז געווען 313 מיליאָן אײַנוווינער, דאָס דריטע גרעסטע אין דער וועלט.
א בירגער פון די פאראייניקטעפאראייניגטע שטאטן ווערט אָנגערופן אן "אמעריקאנער".
 
דאָס לאנד האָט זיך אנטוויקלט פון די 13 בריטישע קאָלאָניעס אויפן אטלאנטישן בארטן אינעם 18טן יאָרהונדערט. מחמת פלוגתות צווישן דער בריטישער רעגירונג אין די קאָלאָניעס איז געשען די [[אמעריקאנישע רעוואלוציע]]. דעם [[4טן יולי]] [[1776]] האָבן דעלעגאטן פון די 13 קאָלאָניעס ארויסגעגעבן זייער [[דעקלאראציע פון אומאפהענגיקייט (פאראייניגטע שטאטן)|דעקלאראציע פון אומאָפּהענגיקייט]], וואָס האָט געגרינדעט די מדינה.
 
במשך פונעם 19טן יאָרהונדערט האָבן די פאראייניקטעפאראייניגטע שטאטן זיך פארשפּרייט איבער דעם קאָנטינענט ביז צום בארטן פונעם פּאציפישן אָקעאן.
 
די [[עקאנאמיע פון די פאראייניגטע שטאטן|עקאָנאָמיק פון די פאראייניקטעפאראייניגטע שטאטן]] איז די גרעסטע נאציאָנאלע [[עקאנאמיע|עקאנאמיק]] אין דער וועלט, און זייער [[ברוטא אינלענדישער פראדוקט|ברוטאָ אינלענדישער פּראָדוקט]] (בא"פ) פאר 2012 ווערט געשאצט צו 15.6 טריליאָן [[אמעריקאנער דאלאר|דאָלאר]] – 19% פונעם גלאָבאלן בא"פ לויט [[ליסטע פון לענדער לויט פראדוקט ווערדע|קויפקראפט פּאריטעט]], פון אן 2011.<ref name="IMF_GDP" /><ref name=autogenerated2>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2011/02/weodata/weorept.aspx?sy=2009&ey=2011&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=111&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CPPPSH%2CLP&grp=0&a=&pr.x=35&pr.y=14|publisher=אינטערנאציאנאלער געלדפאנד|title=World Economic Outlook Database|month=September|year=2011|accessdate=September 11, 2011}}</ref><ref>דער [[אייראפעישער פארבאנד]] האט טאקע א גרעסערע קאלעקטיווע עקאנאמיע, אבער ער איז נישט אן איינציקע מדינה.</ref>
 
די עקאָנאָמיק ווערט געטריבן פון א שפע פון נאטירלעכע רעסורסן, א גוט־אנטוויקלטער אינפראסטרוקטור,<ref>[http://www.infrastructurereportcard.org/,2009 ]{{dead link|date=March 2013}}</ref> און הויכן פּראדוקטיוויטעט;<ref>{{cite web|author=|url=http://www.cbsnews.com/2100-500395_162-3228735.html |title=U.S. Workers World's Most Productive |publisher=CBS News |date=February 11, 2009 |accessdate=April 23, 2013}}</ref>. דאָס לאנד איז נאָך איינער פון דער וועלטס גרעסטע פאבריצירערס.<ref>Manufacturing, Jobs and the U.S. Economy, 2013, http://americanmanufacturing.org/category/issues/jobs-and-economy/manufacturing-jobs-and-us-economy</ref> עס גיט ארויס 39% פון דער גלאָבאלער מיליטערישער אויסגאבע,<ref>{{cite news |url= http://books.sipri.org/product_info?c_product_id=458 |title=Trends in world military expenditure, 2012 |work=SIPRI |date=April 15, 2013 |accessdate=April 15, 2013}}</ref> און איז א פּראָמינענטע עקאָנאָמישע, פּאָליטישע און קולטורעלע קראפט אין דער וועלט, ווי אויך א פירער אין וויסנשאפטלעכער פאָרשונג און טעכנאָלאָגישער אינאָוואציע.<ref>{{cite news |author=Cohen, Eliot A. |location =Washington D.C. |url= http://www.foreignaffairs.com/articles/59919/eliot-a-cohen/history-and-the-hyperpower |title= History and the Hyperpower |work=Foreign Affairs |date=July/August 2004 |accessdate=July 14, 2006}}</ref><ref>{{cite news |url= http://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/country_profiles/1217752.stm |title=Country Profile: United States of America |work=BBC News |location =London |date=April 22, 2008 |accessdate=May 18, 2008}}</ref>
שורה 63 ⟵ 62:
=== די מלחמה פאר אומאָפּהענגיקייט ===
 
אזוי ווי ענגלאנד איז פאקטיש געווען דער בעל הבית אויף דער טעראטאָריע האָט זיך פרובירט דאָס אויסניצן מאקסימום. דער דעמאָלטיקער ענגלישער קעניג [[געארגג דער דריטער|געאָרגג דער דריטער]] האָט ארויפגעלייגט שווערע שטײַערן אויף די אײַוווינער. די אײַנוווינער האָבן פארלאנגט, אז אזוי ווי זיי זענען א חלק פונעם ענגלישער קעניגרײַך, זאָלן זיי קענען וויילן א פארטרעטערשאפט אין דעם ענגלישן פּארלאמענט, וואָס זאָל זיך אָננעמען פאר זיי, און נישט דערלאָזן די אומיושרדיקע שטײַערן. דער קעניג האָט זיי דאָס נישט געוואָלט נאָכגעבן. דאָס האָט געבראכט דערצו, אז אין דער צווייטער העלפט פונעם 17טן יאָרהונדערט האָט זיך אָנגעהויבן א באוועגונט, וואָס זי האָט זיך אָנגערופן "די אמעריקאנישע [[רעוואלוציע]]" . די מענטשן האָבן אָנגעהוין פארלאנגען מער פרײַהייט, ענגלאנד איז גרייט געווען זיי דאָס צו געבן, אזוי אז אין יאָר 1763 האָבן זיך צוזאמען גענומען דרײַצן [[קאלאניע|קאָלאָניע]]ס, וואָס האָבן נישט געוואָלט זײַן אונטער בריטאניע און אין אפּריל 1775 האָט די מלחמה אויסגעבראָכן פאר [[אומאפהענגיקייט|אומאָפּהענגיקייט]] אונטער [[גענעראל]] [[דזשארזש וואשינגטאן|דזשאָרזש וואשינגטאָן]] און דעם [[4טן יולי]] 1776 האָט [[טאמעס זשעפערסאן|טאָמעס זשעפערסאָן]] אָנגעשריבן די [[דעקלאראציע פון אומאפהענגיקייט|דעקלאראציע פון אומאָפפּהענגיקייט]] פאר די פאראייניקטעפאראייניגטע שטאטן פון אמעריקע.
 
די ערשטע דרײַצן לענדער, וואָס האָבן זיך דערקלערט אומאָפּהענגיק און זענען געוואָרן א חלק פון דער נײַער מדינה, זענען [[דעלאווער]], [[פענסילוועניע|פּענסילוועניע]], [[ניו דזשערסי]], [[דזשארזשיע (שטאט)|דזשארזיע]], [[קאנעטיקעט|קאָנעטיקעט]], [[מאסאטשוסעטס]], [[מערילענד]], [[דרום קאראליינע]], [[ניו העמפשער|ניו העמפּשער]], [[ווירדזשיניע]], [[ניו יארק|ניו יאָרק]], [[צפון קאראליינע]] און [[ראוד איילענד|ראוד אײַלענד]].
שורה 78 ⟵ 77:
 
=== דער בירגער–קריג ===
א וויכטיק קאפּיטל אין דער געשיכטע פון די פאראייניקטעפאראייניגטע שטאטן איז דער בירגערקריג, וואָס האָט אויסגעבראָכן אין יאָר [[ה'תרכ"א]], עס איז באקאנט מיטן נאָמען '''דער קאמף פון דעם צפון מיטן דרום'''. די דרומדיקע לענדער פון די פאראייניקטעפאראייניגטע שטאטן האָבן באשעפטיקט איבער א מיליאָן שווארצע קנעכט, די זענען געווען שווארצע מענטשן, וואָס מען האָט געצוואנגענערהייט געבראכט פון [[אפריקע]]. די דרום שטאטן האָבן געהאט א סך פעלדער אין זייער באנוץ, און עס איז זיי געווען וויכטיק צו האָבן א סך ארבעטערס פאר די תבואה און פרוכטן. די צפון אײַנוווינער בראש מיטן פּרעזידענט [[אברהם לינקאלן|אברהם לינקאָלן]] האָבן אויפגעפאָדערט די דרום לענדער צו באפרײַען די קנעכט, וויבאלד דאָס איז קעגן דעם מענטשליכן מאָראל און קעגן די פארשריפטן פון דער דעקלעראציע פון אומאָפּהענגיקייט פון די פאראיינוגוג, וואס לויטעט, אז אלע מענטשן זענען באשאפן געוואָרן פרײַ. די דרומדיקע האָבן זיך נישט וויסנדיק געמאכט פון דעם פרעזידענטס פאָדערונג, זיי זענען געגאנגען א טריט ווײַטער און האבן דערוויילט א נײַעם פּרעזידענט, מיטן נאמען [[זשעפערסאן דעוויס|זשעפערסאָן דעוויס]], זיי האָבן געלאָזט וויסן אז זיי טיילן זיך אָפּ פון די פאראייניקטעפאראייניגטע שטאטן. לינקאָלן האָט דאָס נישט צוגעלאָזט און איז ארויס מיט א בלוטיקן קאמף קעגן די דרום שטאטן, עס האָט זיך געצויגן פיר יאָר, איבער זעקס הונדערט טויזענט סאָלדאטן זענען געהרגעט געוואָרן, צום סוף האָבן זיך די דרוםדיקע אונטערגעגעבן, די יוניאָן האָט זיך צוריק פאראייניקט, און די שווארצע קנעכט זענען ארויס פרײַ. (פרעזידענט לינקאָלן איז דערמאָרדערט געוואָרן איינצלנע טעג נאָך דעם, וואָס די דרוםדיקע לענדער האָבן זיך אונטערגעגעבן).
 
== דער אמעריקאנער פאָן ==
שורה 84 ⟵ 83:
 
== א פאָלק פון אימיגראנטן ==
די פאראייניקטעפאראייניגטע שטאטן איז א פאָלק, וואָס איז צוזאמענגעשטעלט פון אלע סאָרט מענטשן אין דער וועלט. פון די פארצײַטישע אײַנוווינער די אינדיאנער זענען געבליבן עטלאָכע הונדערט טויזנט אלס אָנדענק, פון זיי איז דאָ אזעלכע וואָס לעבן נאָך ביז הײַנט אין ספּעציעלע רעזערוואציעס. די רעגירונג גיט זיי נאָך א סך בענעפיטן, כּדי זיי פארגיטיקן פאר וואָס מען האָט פון זיי צוגענומען זייער לאנד, ווי דאָס אז זיי מוזן נישט צאָלן קיין שטײַערן. אָבער די מערהייט פון דער באפעלקערונג פון די פאראייניקטעפאראייניגטע שטאטן איז ווײַסע מענטשן אָפּשטאמיקע פון אייראָפּע און אזיע, אָבער עס זענען אויך פאראן מיליאָנען שווארצע וואָס זענען קינדער פון די וועלכע זענען געבראכט געוואָרן געצוווּנגענערהייט פון [[אפריקע]] צו דינען אלס קנעכט פאר די ערשטע באוווינער. אין די שניייקע געביטן אין [[אלאסקע]] טרעפט מען נאָך די עסקימאָסישע שבטים.
 
== געאָגראפיע ==
דער לאנד–שטח פון די 48 שטאטן אין דער יבשה פון די פאראייניקטעפאראייניגטע שטאטן איז 7,700,000 ק"מ<sup>2</sup>. אלאסקע, מיט א שטח פון 1,480,000 ק"מ<sup>2</sup>, איז דער גרעסטער שטאט. האוואי, מיט א שטח פון 16,000 ק"מ<sup>2</sup>, אקופּירט אן [[ארכיפעלאג|ארכיפּעלאג]] אינעם [[פאציפישער אקעאן|פּאציפישן אָקעאן]], דרום־מערב פון צפון אמעריקע.
 
די פאראייניקטעפאראייניגטע שטאטן איז דאָס דריטע גרעסטע לאנד לויט סה"כ שטח—יבשה און וואסער—אין דער וועלט (נאָך [[רוסלאנד]] און [[קאנאדע]]). דאָס לאנד גרענעצט קאנאדע אין צפון און [[מעקסיקא]] אין דרום. דער
קאנאדע-פאראייניקטעפאראייניגטע שטאטן [[גרענעץ]], וואָס איז באשטימט געוואָרן אין דעם מיטן פונעם [[19טן י"ה|19טן יאָרהונדערט]], ציט זיך אין א גראדער ליניע לענגאויס דעם 49סטן [[גארטל ליניע (געאגראפיע)|גארטל ליניע]] צפון, אריבערגייענדיק טײַכן און אָזערעס (פיר פון די [[גרויסע אזערעס|גרויסע אָזערעס]] זענען צעטיילט צווישן די צוויי לענדער, און נאָר [[מישיגן אזערע|מיטשיגאן אָזערע]] געהערט אין גאנצן צו די פאראייניקטעפאראייניגטע שטאטן), אָן צו בארעכענען מיט טאָפּאָגראפישע ליניעס. די גרענעץ שאפט נישט קיין פּראבלעמען; די צוויי זײַטן פון דער גרענעץ האָבן א גרויסע ענלעכקייט אין קולטור, שפּראך, טראדיציע און לעבנסשטייגער. די דרום גרענעץ מיט מעקסיקא האָט העלפט פון דער לענג פון דער גרענעץ מיט קאנאדע, און גייט מערסטנס דורך מדבר־געגנטן.
 
אין מזרח ליגן די פאראייניקטעפאראייניגטע שטאטן אויפן ברעג פונעם [[אטלאנטישער אקעאן|אטלאנטישן אָקעאן]]; דער ברעג איז צוויי מאָל אזוי לאנג ווי דער מערב ברעג אויפן [[פאציפישער אקעאן|פּאציפישן אָקעאן]]. די אונטערשייד איז צוליב א סך טיפע אײַנגוסן, וואָס געפינען זיך אין דעם צפון טייל פונעם מזרח בארטן, און טאקע דאָרט געפינען זיך די גרויסע פּאָרטן פון די פאראייניקטעפאראייניגטע שטאטן ([[באסטאן|באָסטאָן]], [[ניו יארק סיטי|ניו יאָרק]], [[פילאדעלפיע]], און [[באלטימאר|באלטימאָר]]). דער דרום טייל פונעם בארטן איז פלאך און נישט באקוועם פאר שיפן. דער איינציקער גרויסער פּאָרט אין דרום איז דער פּאָרט פון [[ניו ארלינס|ניו-אָרלינס]], וואָס ליגט אין דער מיסיסיפּי דעלטע, וואָס ווערט שטענדיק פארשטאָפּט מיט דער עראָזיע פונעם טײַך, און פאָדערט טײַערע און רעגולערע אויפהאלטן טאטן.
 
אויפן שטח פון די פאראייניקטעפאראייניגטע שטאטן געפינען זיך בארגקייטן וואָס צעטיילן די פארשידענע געאָגראפישע ראיאָנען. די בארגקייטן וואאס ציען זיך פון צפון קיין דרום פּאראלעל צו די בארטנס זענען: אפּאלאטשיע בערג (Appalachian Mountains) פּאראלעל צום מזרח בארטן, און די ראָקי בערג (Rocky), די קאסקייד בערג און די סיערע נעוואדא (Sierra Nevada) פּאראלעל צום מערב בארטן. אלס רעזולטאט פון די בארגקייטן געפינען זיך זיבן נאטור ראיאָנען לענגאויס די פאראייניקטעפאראייניגטע שטאטן, אין פּאסן וואָס גייען פון צפון קיין דרום: (1) אטלאנטישער בארטן; (2) אּפּאלאטשיע בארגקייטן; (3) דער מיטל מערב; (4) ראָקי בערג; (5) דער מערב מדבר־בעקן; (6) סיערע בערג; (7) פּאציפישער בארטן.
 
די נידעריקסטע און העכסטע פּונקטן אויף דער יבשה פון די פאראייניקטעפאראייניגטע שטאטן זענען ביידע אינעם שטאט [[קאליפארניע]], נישט מער ווי 130 ק"מ ווײַט איינס פון אנאנד. דער העכסטער שפּיץ אינעם לאנד, אין אין גאנץ [[צפון אמעריקע]], איז [[מאקינלי בארג]], הויך 6,194 מעטער. טעטיקע [[וואולקאן|וווּלקאנען]] געפינען זיך אין אלאסקע דורכאויז די [[אלעקסאנדער ארכיפעלאג|אלעקסאנדער]] און [[אלעאוטישע אינזלען]], און [[האוויי|האוואי]] באשטייט פון וווּלקאנישע אינדזלען.
 
=== דער קלימאט אין די פאראייניקטעפאראייניגטע שטאטן ===
די פאראייניקטעפאראייניגטע שטאטן איז א חלק פון דעם נײַעם אנטדעקטן קאָנטינענט [[אמעריקא|אמעריקע]], ביידע חלקים דרום און צפון גרעניצן זיך מזרח זייט מיטן [[אטלאנטישן אקעאן|אטלאנטישן אָקעאן]] און מערב מיטן [[פאציפישער אקעאן|שטילן אָקעאן]]. אויך בײַם מערב ברעג איז דאָ בײַ ביידע חלקים די הויכע בערג וואָס זענען פארדעקט מיט אייביקע שנייען ווי די '''[[ראקי בערג|ראָקי בערג]]''' און די '''[[אנדן]]''', אָבער זי טיילט זיך אָפּ מיט איר קלימאט פון [[דרום אמעריקע]]. דער קלימאט אין די פאראיינקיטע שטאטן איז אין אלגעמיין מיטלמעסיק און באקוועם, און צפון זײַט וואָס ביישטייט פון קאנאדע און מעקסיקא הערשט זייער א קאלטער וועטער, דערקעגן איז דרום אמעריקע איז דער וועטער אין אלגעמיין טראָפּיש, א שווערע היץ און הויכע פײַכטקייט נעמט ארום צפון און [[צענטראלע אמעריקע]].
 
אויך איז דער צענטראל אמעריקע און חלקים פון די פאראייניקטעפאראייניגטע שטאטן ווי [[פלארידא|פלאָרידא]], וואָס ווענדט זיך צום זיד פאול, אויפן צו שטורמישע ווינטן אין געוויסען סעזאנס פון יאָר [[הוראַגאַן|הוראַגאַנען]].
 
אויך איז א חילוק אינעם ווינטער און זומער, ווען אין די פאראייניקטעפאראייניגטע שטאטן איז זומער איז אין זיד אמעריקא ווינטער און אזוי פארקערט.
 
די פאראייניקטעפאראייניגטע שטאטן איז פון די רײַכסטע קאָנטינענטן אין נאטירלעכע וווּנדער, עס געפינען זיך דאָרטן בערג און טאָלן גרין פארדעקט מיט ריזיקע וועלדער, עס זענען דאָ אין אירע גרינע ביימער וואָס בליען און שפּראצו לויט די אָפּשאצונגען איבער צוויי טויזנט יאָר. הויכע ציכטיקע ווײַסע בערג שפּיצן מיט שניי א גאנץ יאָר, טרוקענע וויסטענישן וואָס באקומען נישט קיין רעגן כּמעט א גאנץ יאָר, און דאקגען פייכטע נאסע געגנטן מיט שלאקרעגנס א גאנץ יאָר. עס געפינט זיך דאָרטן די גרעסטע זיסע וואסערזאמלונגען אין דער וועלט, אויך האָט זיך נאטירלעכע מינעראלן.
 
מחמת זײַן ריזיקן פארנעם און דער אייניקייט פון דעם גרויסן לאנד, איז זײַן קלימאט פארשיידנארטיק. אין קאליפארניע און אין דעם פלאָרידע האלב אינדזל איז דער ווינטער זייער איינגענעם, אָבער אין זומער איז זייער הייס מיט א הויכע מאס פײַכקייט, דאגעקן אינעם צפונדיקן חלק פונעם לאנד איז דער זומער הייס אָבער צום אויסהאלטן, אָבער דער ווינטער איז זייער א קלטער צוליב די פראָסטיקע ווינטן וואָס קומען ארײַן פונעם [[צפון פאלוס|נארד פאלוס]].
שורה 111 ⟵ 110:
== דעמאָגראפיק ==
=== באפעלקערונג ===
דער [[פאראייניגטע שטאטן צענזוס ביורא|פאראייניקטע שטאטן צענזוס ביורא]] שאצט אפ די באפעלקערונג צו 316,291,000, פון זיי זענען 11.2 מיליאן אומלעגעאלע אויסלענדער. דאס איז פיר מאל אזוי פיל די באפעלקערונג איז געווען אין 1900,בערך 76 מיליאן. די פאראייניקטעפאראייניגטע שטאטן איז דאס דריטע מערסטע באפעלקערטע לאנד אין דער וועלט, נאך [[כינע]] און [[אינדיע]].
 
82% פון אמעריקאנער וואוינען אין שטאטישע געגנטן. די גרעסטע צענטערן פון באפעלקערונג זענען ארום [[ניו יארק סיטי|ניו יארק]] (19,015,900), ארום [[לאס אנדזשעלעס]] (19,015,900) און ארום [[שיקאגא]] (9,504,753).
 
=== שפּראך ===
אמעריקאנישע [[ענגליש]] איז די נאציאנאלע שפראך פון די פאראייניקטעפאראייניגטע שטאטן הלכה למעשה. 80% פון דער באפעלקערונג רעדט נאר ענגליש אין דער היים. די צווייטע שפראך איז [[שפאניש]], וואס 12% רעדן אין דער היים. אויף דער פעדעראלער ניווא איז נישט פאראן קיין אפיציעלע שפראך, אבער אין 28 שטאטן איז ענגליד די אפיציעלע שפראך. אין [[האוויי]] זענען ענגליש און [[האוואיש]] אפיציעלע שפראכן.
 
== עקאָנאָמיע ==
[[טעקע:Photos NewYork1 032.jpg|קליין|250px|[[וואל סטריט]], ניו יארק]]
די פאראייניקטעפאראייניגטע שטאטן האבן א [[קאפיטאליזם|קאפיטאליסטישע]] עקאנאמיע, וואס איז די גרעסטער עקאנאמיע אין דער וועלט. זייער [[ברוטא אינלענדישער פראדוקט]] ווערט געשאצט צו 15.1 טריליאן דאלאר אין 2011.
די וואלוטע איז דער [[אמעריקאנער דאלאר]], וואס האט דעם סימבאל $.
 
שורה 130 ⟵ 129:
 
=== די ערד ===
די ערד אין די פאראייניקטעפאראייניגטע שטאטן איז אין מערהייט זייער גוט צום בארבעטן, די בעסטע ערד איז אין דעם צענטראלן חלק וואס באקומט ריזיגע קאוואנטום פון דעם [[מיסיסיפי טייך]], אלס רעזולטאט ווערט די פאראייניקטעפאראייניגטע שטאטן גערעכנט צו איינע פון ענטוויקילסטער לענדער אין לאנד ווירטשאפן און אויך אין האדעווען שאף און רינדער.
 
עס שטעלט נישט בלויז צו פאר אייגענע געברויכן, נאר עס פארבלייבט איהר גענוג איבערגי צו עקספארטירן צו אנדערע מדינות.
שורה 150 ⟵ 149:
 
== וויסנשאפט און טעכנאָלאָגיע ==
די פאראייניקטעפאראייניגטע שטאטן איז א פירער אין וויסנשאפטלעכער פארשונג זײַט דעם סוף פונעם 19טן יארהונדערט. אין 1876 האט [[אלעקסאנדער גרעהעם בעל]] באקומען דעם ערשטן אמעריקאנישן [[פאטענט]] פארן [[טעלעפאן]]. [[טאמעס עדיסאן|טאמעס עדיסאנס]] לאבאראטאריע האט אנטוויקלט דעם [[פאנאגראף]], דעם ערשטן עלעקטרישן לאמפ, און דעם ערשטן [[קינעטאסקאפ|פילם קאמערע]]. [[ניקאלא טעסלא]] האט פיאנירט [[בייטשטראם]] און [[ראדיא]]. די אויטאמאביל פירמע פון [[הענרי פארד]] האט געמאכט פאפולער די [[מאנטאזש-ליניע]]. אין 1903 האבן די [[רייט ברידער]] געמאכט די ערשטע קאנטראלירטע פלי.
 
== רעגירונג ==
שורה 223 ⟵ 222:
 
=== די הערשאפט ===
די הערשאפט אין די פאראייניקטעפאראייניגטע שטאטן איז אינטערעסאנט, יעדער איינער פון די פופציק שטאטן האט א אייגענעם גובערנאטאר, אן אייגענע געזעץ הויז, און אייגענע געריכט הייזער, וועלכע פירן אן די אינערליכע אנגעלעגנהייטן פון זייער שטאט, ווי דערציאונג, פארקער. דאגעגן די אויסערלעכע פאליטיק און נאציאנאלע זיכערהייט זענען אונטער דער צענטראלער פעדעראלער רעגירונג וואס איר זיץ געפינט זיך אין דער הויפטשטאט, [[וואשינגטאן די סי]].
 
אין שפיץ פון לאנד שטייט א פרעזידענט וולעכער ווערט אויסדערוויילט אין דעמאקראטישע וואלן איינמאל אין פיר יאר, אין די הענט פונעם פרעזידענט איז קאנצעטרירט די רעגירונגס באפולמעכטיקונג, ער איז דער פאקטישער פירער פונעם לאנד. דאס איז אנדערש ווי רוב דעמאקראטישע מדינות וואס ביישטיין פון א פארלאמענט, און די רעגירונג אויטאריטעט איז אין די הענט פון דעם פרעמיער מיניסטער.
שורה 311 ⟵ 310:
|}
 
== יידן אין די פאראייניקטעפאראייניגטע שטאטן ==
[[קריסטאפער קאלאמבוס]] איז אָנגעקומען אין די פאראייניקטעפאראייניגטע שטאטן אין יאָר [[ה'רנ"ב]], דאָס הייסט אין דעם יאָר ווען מען האָט ארויסגעטריבן די יידן פון [[שפאניע|שפּאניע]]. יידן זאגן, אז פון הימל האָט מען דאן צוגעגרייט א רעטונגס פּלאץ פאר די קומענדיקע יאָרן פאר די יידן.
 
די ערשטע יידישע אימיגראנטן זענען געקומען קיין אמעריקע פון [[אייראפע|אייראפּע]], הויפּטזאכליך שפּאנישע און פּאָרטוגעזישע יידן, וואָס זענען אנטלאָפן פון דער[[אינקוויזיציע]] אין דער נײַער וועלט. יאָרן שפּעטער, ווען עס זענען פאָרגעקומען רדיפות אין [[דייטשלאנד]] און אין [[רוסלאנד]] קעגן יידן די באוווּסטע פאָגראָמען, האָט זיך פארשטארקט דער שטראָם פון דאָרט קומען אין די פאראייניקטעפאראייניגטע שטאטן.
 
נאָך דער [[צווייטן וועלט קריג|צווייטער וועלט–מלחמה]] זענען פיל געראטעוועטע פון די נאצישע אקופּירטע לענדער געקועמן אין די פאראייניקטעפאראייניגטע שטאטן, און האָבן איבערגעבויעט און אויפגעלעבט פון דאָס נײַ די פארניכטעטע יידישע געמיינדעס פון זייער אלטער היים. מען האָט אויפגעשטעלט בליענדיקע יידישע געמיינדעס בתי מדרשים, ישיבות, כוללים, חסידישע הויפן, ליטווישע ישיבות, מיידל שולעס און תלמיד תורה'ס, עס ווירבלט יידישקייט אויפן העכסטן גראד.
 
היינט צו טאָג געפינט זיך דער גרעסטער יידישער יישוב אין די פאראייניקטעפאראייניגטע שטאטן, עס איז נישט דאָ קיין שטאַט, וווּ עס וווינען נישט אין איר קיין יידן. אָבער דאָס רוב פרומע יידן זענען קאָנצטעטריעט אין די גרויסע שטעט ווי ניו יאָרק, ניו דזשערסי, לאָס אנדזשעלס, אין אלגעמיינעם זענען די יידן גלײַכבארעכטיקט ווי די איבעריקע באפעלקערונג, פיל גרויסע יידישע קהילות עקסזיסטירן אין לאנד. א סך פון זיי פירן זייערע קינדער און אייניקלעך אויף די אלטע וועגן גענוי ווי אונדזערע זיידעס האָבן זיך געפירט פאר הונדערטער יָארן. אויך זענען די אמעריקאנער ײַידן באוווּּסט איבעראל פון זייער מיטלייד און הילף פאר יעדן נויטבאדערפיקן.
 
== רעפערענצן ==