אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "אשכנזים"

אינהאַלט אויסגעמעקט אינהאַלט צוגעלייגט
מ פארבעסערט שפראך
אין תקציר עריכה
שורה 1:
'''אַשכנזיםאשכנזים''' זיינען [[ייד]]ן, וואָס שטאַמען פֿוןפון צענטראַל־ און מזרח־[[אייראָפּע]]. די אַשכנזישעאשכנזישע קולטוראַלעקולטורעלע מסורות האָבן זיך פאָרמירט אין מיטל־עלטעריש [[דײַטשלאַנדדייטשלאַנד]] (אַשכנזאשכנז) און אויך אין [[פראַנקרייך]] (צרפת). זינט [[19טער י"ה|19טן יאָר־הונדערט]] ביז היינט צו טאָג זיינען די אַשכנזיםאשכנזים די גרעסטע עטנישע גרופּע יידן.
 
== דער נאָמען "אַשכנזאשכנז" ==
מיט דעם וואָרט "אַשכנזאשכנז" האָט מען אין מיטל־עלטערער ליטעראַטור באַצייכענט אַלע דײַטשיש־ריידנדיקעדייטש־ריידנדיקע לענדער, און אַזוי האָבן די יידן, וואָס האָבן אין די דאָזיקע שטחים געוואוינט, באַקומען זייער נאָמען. די דײַטשעדייטשע אַשכנזיםאשכנזים (אַשכנזאשכנז אא׳) האָבן דעם נאָמען איבערגעטראָגן אויף מזרח, צוזאַמען מיט זיין קולטור.<ref name=Weinreich73/><ref name=Katz98/>
 
לכתחילה איז "אַשכנזאשכנז" געווען אַ נאָמען פֿוןפון אַ [[תנ"ך|תנ״כישער]] פּערזענלעכקייט און אַ פאָלק. אין [[ספר בראשית]] איז אַשכנזאשכנז איינער פֿוןפון די זין פֿוןפון [[גומר]], דער זון פֿוןדעם [[יפת]]ס זון.
 
== שפּראַכן ==
דאָסס׳רוב רוב אַשכנזיםאשכנזים פלעגן ריידן [[יידיש]] פאַר דער [[צווייטע וועלט מלחמה|צווייטער וועלט מלחמה]]. היינט ריידן זיי בדרך־כללבדרך כלל אַנדערע שפּראַכן ([[ענגליש]], [[רוסיש]] וכדומה) אין די לענדער פֿוןפון [[גלות]] און מאָדערנעם [[העברעאיש]] אין [[מדינת ישראל]], הגם דאָס יידיש איז נאָך די שפּראַך פֿוןפון פרומע קרייזן און אויך פֿוןפון עלטערעעלטערן מעטנשןדור. אין מערב־אייראָפּע האָבן די אַשכנזיםאשכנזים אויפגעהערט צו נוצן יידיש אַפילו פריער, אונטער דער השפּעה פֿוןפון דער [[השכלה]].<ref name=Weinreich73/>
 
פאַרן יידיש פלעגן די (פּרע־)אַשכנזיםאשכנזים באַנוצן [[לעזיש]]ע שפּראַכן אין מערב־אייראָפּע, בעת די יידן אין סלאַווישע לענדער ([[כנען (מיטל־עלטערישע לענדער)|כנענים]]), וואָס זיינען שפּעטער אַסימילירט געוואָרן דורך אַשכנזיםאשכנזים, האָבן גערעדט אַפּנים סלאַווישע שפּראַכן.<ref name=Weinreich73/><ref name=Jacobs05/><ref name=Wexler87/> לויט די טעאָריעס פֿוןפון [[הירשע דוד קאַץ]] האָבן אַ טייל אַשכנזיםאשכנזים אינעםאין [[מיטל־עלטער]] גערעדט אַן אַנדער דײַטשיש־באַזירטעדייטשיש־באַזירטע שפּראַך (אזוידי אַזוי גערופענע "בני־הית", אַריינגערעכנט יידישע ישובים אין [[לותיר]] <ref name=Weinreich58/>) און יידיש גופא איז אָנהויבאָנהייבס גערעדט געוואָרן אין דרום־מזרחדיק דײַטשלאַנדדייטשלאַנד, וואו די יידן האָבן פריער באַנוצט [[אַראַמיש]] אַלץ זייער טאָגטעגלעכע שפּראַך.<ref name=Katz85/><ref name=Katz91/> (חוץ דעם, עטלעכע אַנדערע מחברים האַלטן, אַז יידיש איז יאָ געבאָרן געוואָרן אויף [[דוניי]] ברעגן.<ref name=King92/><ref name=Eggers98/>)
 
== אורשפּרונג ==
צוליב דער לאַנגער געשיכטע פֿוןפון אַשכנזישעאשכנזישע יידן אין [[אייראָפּע]] און ‫מטושטש‬ע עטנישע באַציאונגען צווישן פאַרשיידענע יידישע קיבוציםעדות איז דאָס אַפּריאָרי אין גאַנצןאינגאַנצן ניט ‫בפירוש‬משמעות, אַז זייזייערע גענעטיש[[גענעטיק|גענעטישע]] שטאַמעןוואָרצלען פֿוןזאָלן זיין טאַקע אין [[מיטל מזרח|מיטלן מזרח]]. די דאָזיקע סיבה איז געוואָרן אַ תירוץ פאַר כלערלייע ספּעקולאַציעס (צו מאָלצומאָל מיטן [[אנטיסעמיטיזם|אַנטיסעמיטישן]] אָדער [[אנטיציוניזם|אַנטיציוניסטישן]] בכן) וועגן דעם ענין, אָבער אויך פאַר ערנסטע [[היסטאָריאָגראַפיע|היסטאָריאָגראַפישע]] און [[גענעטיק|גענעטישע]] אויפארשונגעןאויספאָרשונגען.
 
פאַרשיידענע טעאָריעס פונעם אָפּשטאַם פֿוןפון (מזרח־אייראָפעאישעמזרח־אייראָפּעאישע) אַשכנזיםאשכנזים זיינען ענג פאַרבונדן מיטן פאַקט, אַז די אַשכנזיםאשכנזים פֿוןפון דײַטשישעדייטשישע לענדער, וואָס האָבן מיסד געווען דעם "אַשכנזאשכנז בב׳" (די יידישע קהילה אין מזרח־אייראָפּע) האָבן דאָרטן געטראָפןבאַגעגנט אַ יידישע באַפעלקערונג, אַפּנים אַזוי גערופענע [[כנען (מיטל־עלטערישע לענדער)|כנענים]]. מען האָט גאַנץ ווייניק ידיעות וועגן כנענים בכלל און זייער צאָל בפרט, אָבער דווקא דאָזיקע פּרע־אַשכנזישעפּרע־אשכנזישע באַפעלקערונג, לויט די עטלעכע השערות, איז פאַראַנטוואָרטלעך פאַר דער היפּשער פאַרגרעסערונג פֿוןפון אַשכנזאשכנז בב׳, וואָס מען ווייסטווייס שוין פֿוןפון 16טן י״ה אָן, באשרווייל די דײַטשישעדייטשישע קהילה איז געווען אַ קליינע אין צאָל. די דײַטשישעדייטשישע אַשכנזיםאשכנזים אַליין, טראַכט מען, אַליין קומען פֿוןפון [[צרפת]] און [[איטאַליע]], ד״ה פֿוןפון דער ראָמאַנישער ספערע און תחילת פֿוןפון [[ארץ ישראל]]. אָבער דער יחוס פֿוןפון כנענישע יידן, וואָס זיינען קולטורעל אַסימילירט געוואָרן דורך דײַטשישעדייטשישע אַשכנזיםאשכנזים, איז דאָ די הויפּט פראַגע. די עיקרדיקע עטנישע מקוריםמקורות, וואָס מען איז זיי משער פאַר דער אורשפּרונג פֿוןפון פּרע־אַשכנזישעפּרע־אשכנזישע יידן אין מזרח־אייראָפּע, זיינען:
* דײַטשישעדייטשישע יידן וואָס זיינען פריער געקומען אין דאָזיקע שטחים<ref name=Weinreich73/><ref name=Straten04/>,
* [[ביזאנץ|ביזאַנטישע]] יידן<ref name=Kulik11/><ref name=Kulik08/>,
* [[כוזרים]]<ref name=Brook06/><ref name=Straten11/>,
שורה 21:
* אַנדערע פעלקער.
 
די היסטאָרישע מקוריםמקורות צייגן אַ בפרישעבפירושדיקע קרובישאַפטקרובהשאַפט אין קולטור און יחוס צווישן (מזרח־)כנענים און [[ביזאַנטישע יידן]]<ref name=Kulik11/><ref name=Kulik08/>. פֿוןפון אַנדערע קוועלן איז אָבער אויך קלאָר, אַז אַ טייל פֿוןפון מזרח־אייראָפּעאישער יידישער באַפעלקערונג האָט באַשטייט פֿוןפון [[גר]]ים. ווי באַקאַנט, די [[כוזרים]], עטניש פֿוןפון טירקישן אָפשטאַםאָפּשטאַם, האָבן טיילווייז מגייר געווען אין דער פּרע־אַשכנזישערפּרע־אשכנזישער תקופה און האָבן געהאַט אַן אייגענע מלוכה. די צאָל גרים צווישן זיי איז זייער אַ הייס דיסקוטירטע זאַך, אָבער לויט אַ ריי מקוריםמקורות האָבן עטלעכע כאַזאַרן נאָך דער אַראָפּפאַלמפּלה פֿוןפון כאַזאַריע זיך באַזעצט אין אַנדערע מזרח־אייראָפּעאישע לענדער, און דאָרטן מסתמא אַסימילירט מיט אָרטיקע יידן<ref name=Brook06/>. די דעמאָגראַפישע פּרטים זיינען אָבער אין גאַנצן ניט קלאָרבאַשיידלעך.
 
[[גענעטיק|גענעטישע]] אויספאָרשונגען אין לעצטע יאָרן האָבן געבראַכט אַ סך ידיעות וועגן דעם ענין, הגם אַפילו גלייכע רעזולטאַטן אינטערפּרעטירט יעדער איינער אַנדערש<ref name=Atzmon10/><ref name=Bray10/><ref name=Behar08/><ref name=Elhaik12/>. סך־הכלבסך הכל האָט מען געפונעןגעקלערט, אַז אַשכנזיםאשכנזים ווייזן אין זייערע [[גענאָם|גענאָמען]] אַ געוויסע צאָל סימנים פֿוןפון מיטל־מזרחדיקן אָפּשטאַם און ענלעכקייטן צו אַנדערע יידישע קהילות. פֿוןפון דער גענעטישן פּערספּעקטיוו זעט מען יאָ די שרידים פֿוןפון דער קליינצאָליקייט פֿוןפון דער יסוד־פּאָפּולאַציע, וואָס איז דער ווידערקול פֿוןפון דער חידושדיקן צומערונג פֿוןפון אַשכנזיםאשכנזים פֿוןפון 15טן י״ה אָן, און אַ שטאַרקע [[ענדאָגאַמיע]] (חתונות צווישן זיך). עס זיינען אָבער דאָ אויך סימנים פֿוןפון צומישונגען פֿוןפון די שכנותדיקע אייראָפּעאישע פּאָפּולאַציעס, און קען זיין פֿוןפון כאַזאַרן אויך<ref name=Elhaik12/>. למשל, אַ העלפט פֿוןפון היינטיקע אַשכנזישעאשכנזישע מענער טראָגן [[Y-כראָמאָסאָמעןכראמאסאם|Y-כראמאסאםY־כראָמאָסאָמען]] פֿוןפון מיטל־מזרחדיקן אפשטאַםאָפּשטאַם, בשעת די אַנדערע העלפט איזשטאַמט געקומעןטאַקע פֿוןפון אייראפעאייראָפּעער<ref name=Hammer00/>.
 
אַ גרויסע צאָל ירשעוודיקע קראַנקייטן, וואָס האָבן הויכע פרעקווענצן צווישן אַשכנזיםאשכנזים<ref name=Kolodny09/>, צייגן אויך דאָסדי גענעטישע אַחדותאחדות פֿוןפון דער קהילה.‬
 
 
שורה 32:
|refs=
<ref name=Katz98>קאַץ ה־ד (1998) פאַרוואָס הייסן מיר "אשכנזים"? ''[[ירושלימער אַלמאַנאַך]]'' '''26''': 235–249</ref>
<ref name=Weinreich73>וויינרייך מ (1973) געשיכטע פֿוןפון דער יידישער שפּראַך: באַגריפן, פאַקטן, מעטאָדן. ייוואָ, ניו יאָרק, אין 4 בענדער. (ציטירט פֿוןפון Weinreich M (2008) History of the Yiddish Language, Yale University Press)</ref>
<ref name=King92>King RD (1992) Migration and linguistics as illustrated by Yiddish. In: ''Reconstructing Languages and Cultures'': 419–439</ref>
<ref name=Wexler87>Wexler P (1987) Explorations in Judeo-Slavic Linguistics. E.J.Brill, Leiden, 289 pp</ref>