אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "ווילנער גאון"

רבי '''אליהו בן שלמה זלמן''', באוואוסטבאַוואוסט ווי דער '''ווילנער גאון''', '''דער גאון''', '''הגאון החסיד''' אדעראָדער '''הגר״א''' (פֿאַר "הגאון רבינו אליהו") ([[ט"ו ניסן]] [[ה'ת"ף]], [[23סטן אפריל]] [[1720]] – [[י"ט תשרי]] [[ה'תקנ"ח]], [[9טן אקטאבער]] [[1797]]) איז געװעןגעווען אאַ גרויסער [[תלמיד חכם]] און בן־תורהבן תורה, איינער פֿוןפון די גרעסטע למדנים פֿוןפון די לעצטע יארהונדערטעריאָרהונדערטער און דער גרינדער פֿוןפון דער [[מתנגדותהתנגדות]] באוועגונגבאַוועגונג קעגן [[חסידות]]. זייענדיק פון די [[אחרונים]] איז ער אבעראָבער אןאַן אויסנאםאויסנאַם אין זיין אויטאריטעטאויטאָריטעט צווישן יידן אין זיין צייט און עד־היוםעד היום<ref name=Etkes02/>.

דער ווילנער גאון איז געבוירןגעבאָרן געווארןגעוואָרן [[ט"ו ניסן]] [[ה'ת"ף]] צו זיין פאטערפאָטער ר׳ [[שלמה זלמן]], דעם אייניקל פֿוןפון ר׳ [[משה קרעמער]] און ר׳ [[משה רבקש]].

וואו ער איז געבוירןגעבאָרן געווארןגעוואָרן איז אאַ קעגנשאפטקעגנשאַפט פון וויכּוחיםוויכוחים. עטלעכע היסטאריקערהיסטאָריקער האלטןהאַלטן, אזאַז זיין געבורט-ארטגעבורטאָרט איז געווען [[סעליץ]], א דערפל נישטניט ווייט פון [[בריסק]], פון וואנעטוואַנעט שטאמטשטאַמט זיין מאמעמאַמע. אנדערעאַנדערע זענעןזיינען אויף דער מיינונג, אזאַז ער איז געבוירןגעבאָרן געווארןגעוואָרן אין [[ווילנע]] גופא. סיי ווי סיי לויט אלעאַלע סימנים האטהאָט אליהו פארבראכטפאַרבראַכט זייןזיינע קינדהייטקינדעריאָרן אין ווילנע<ref name=Katz03/><ref name=Melzen90/>.

יינגלווייז האטהאָט אליהו באוויזןבאַוויזן זיין נטיה צו לימוד. אין עלטער פֿוןפון זעקס יאריאָר מיט אאַ האלבהאַלב האטהאָט ער געזאגטגעזאָגט אאַ דרשה אין דער גרויסער ווילנער שול פארפאַר די גדולי ווילנא. יענעם שבת האטהאָט אים פֿארהערטפאַרהערט ר׳העשיל, דער ראש בית־דין. ער האטהאָט אים געבעטן צו זאגןזאָגן אןאַן אנדעראַנדער דרשה, וואסוואָס ער האטהאָט נישט אויסגעלערנטפריער מיט זיין טאטעןטאָטען ניט אויסגעלערנט. אוןאַלע אלעבייזייאיקע זענעןזיינען נשתּומםנשתומם געווארןגעוואָרן פֿוןפון זיין נייער רייד, וואסוואָס ער האטהאָט צוגעגרייט אין איין שעה<ref name=Katz03/><ref name=Melzen90/>.

פון אלסזיינע גאראַלס יונגגאָר קינדיונגע האטיאָרן האָט מען געזען אויף דעם קליינעם אליהו סימנים פון אאַ געטליכןגעטלעכן עילו'יש[[עילוי]]איש קינד, מיט אאַ געבענטשטן מחמוח, וואסוואָס כאפטכאַפּט אויף און פארשטייטפאַרשטייט אלץאַלץ אין דער וועלט. ביי די זעקס יאריאָר האטהאָט ער שוין גע'דרשנ'טגעדרשנט אין דער גרויסער שטאטישערשטאָטישער [[בית הכנסת]]. ביי די צען יאריאָר האטהאָט שוין קיין מלמד נישטניט געקענט לערנען מיט אים, איבערשטייגענדיגאיבערשטייגענדיק יעדן וואסוואָס איז געקומען מיט אים אין תורה'דיגערתורהדיקער בארירונגבאַרירונג. {{מקור}}

עס איז אנגענומעןאָנגענומען, אזאַז ער האטהאָט געלערנט תורה ביים גאון ר'ר׳ [[משה מרגליות]], דערדעם פארפאסערפאַרפאַסער פונעם ספר [[פניפּני משה]] אויף [[תלמוד ירושלמי]] אין דער שטאטשטאָט [[קיידאןקיידאַן]]. זייענדיגזייענדיק אין אאַ גארגאָר יונגן עלטער האטהאָט ער דארטדאָרט געטראפןגעטראָפן זיין שידוך מיטן מיידל חנה, די טאטכערטאָטכער פון ר'ר׳ [[יודא לייב קיידאנערקיידאַנער]]. {{מקור}}

זיין פרוי האטהאָט אים גארגאָר ערליךערלעך און געטריי באדינטבאַדינט און אלץאַלץ געטאןגעטאָן אזאַז איר מאןמאַן זאלזאָל קענען בלייבן ביים לערנען אומגעשטערט. עס ווערט דערציילט אז דער גאון האט זיך נישטניט אריינגעלייגט אין בעט משבת לשבת, נאר עוסק געווען בתורה מיט אן אבנארמאלעאבנארמאלער התמדה יומם ולילה ממש. {{מקור}}

דער גאון האט זיך באזעצט אין ווילנא און דארט געהארעוועט אויף תורה, און זיין נאמען האט זיך צעטראגן איבער דער ליטא אלס א זעלטענער גאון און פוסק, זייענדיג א מאן מיט א גאונישן קאפ, א ברייטן און טיפן פארשטאנד, האבן זיינע קורצע פסקים באקומען אנערקענונג איבעראלאומעטום.

די שטאטלייטשטאָטלייט האבןהאָבן אים געוואלטגעוואָלט אויפנעמען פארפאַר רב אין ווילנאווילנע, ער האטהאָט דאסדאָס אנזאגטאָבער אָנגעזאָגט, זאגענדיגזאָגנדיק אזאַז ער וויל בלייבן ביים לערנען אומגעשטערט און נישטניט זיין אנגעוויזןאָנגעוויזן אויף דידער קהילה. {{מקור}}

די באַוועגונג, וואָס איז געגרינדעט געוואָרן דורךדורכן [[בעש״ט]], די [[חסידות]], האָט זיך אין דער צווייטער העלפט 18טן יאָרהונדערט זיך זייער פאַרברייטפאַרברייטערט און איז צוגעגאַנגען צו [[ליטע]]. דאָס איז געווען דער ווענדפּונקט אין די שוין דאַמאָלסט אָנשטרענגיקע באַציאונגען צווישן חסידות און אָנהענגער פון אַלטן נוסח אשכנז. די ערשטע חסידישע קלויז, פונעם [[קאַרלינער הויף]], איז אויפגעקומען אין ווילנע אין 1772-1771, און 1772 איז אויסגעבראָכן אַ סקאַנדאַל אַרום אירע פירער, וואָס זיינען באַשולדיקט געוואָרן אין אַ חילול ה׳ און אַנדערע פאַרברעכונגען. דער גאון אַליין האָט דורכגעפירט דעם משפּט קעגן איינעם פון זיי, וואָס איז אַריינגעלייגט געוואָרן אין חרם. דער משפּט קעגן דעם צווייטן קאַרלינער איז אַריינגעבראַכט צו אַ ברייטער באַטראַכטונג פון דער גאַנצער חסידישער באַוועגונג אַלץ אַ [[הערעזיע]]. די ווילנער רבנים מיט דער אונטערשטיצונג פון גאון האָבן באַשולדיקט די חסידים אין פּראַקטיקירן אומלייטישן אויפפיר, דעם נוצן יידישע ווערטער בעת דאַוונען און נאָך. ס׳איז געפּסקענט געוואָרן צו לייגן חסידים אין [[חרם]] אַריין און אַז אַלע ווערק פון חסידישע מחברים מוזן פאַרברענט ווערן<ref name=Etkes02/><ref name=Katz09a/>.

דער דרך הלימוד פונעם ווילנער גאון איז געווען פשטפּשט און עיון אינאיינעם, נישטניט ווי דער לומד'ישערלומדישער דרך הלימוד, וואסוואָס איז באזירטבאַזירט אויף [[הגיון]] און [[לומדות]]. דער גאון איז אויך געווען שטארקשטאַרק קעגן דאסדאָס לערנען אויפן דרך פון [[פלפול]] און מאכןמאַכן געדרייטע פשט'לךפשטלעך. זיין גאנגגאַנג איז געווען עמקות אין פשטפּשט, מיט [[בקיאות]], לערנענדיג בלויז די מפורשים, 1) [[רש"י]], 2) [[תוספות]], 3) [[רא"ש]] און 4) [[רי"ף]].

דער ווילנער גאון איז געווען נישטניט נארנאָר געווען אאַ גאון אין גאנץגאַנץ תורת משה, אנגעהויבןאָנגעהויבן פון [[תלמוד בבלי| בבלי]], [[ תלמוד ירושלמי|ירושלמי]], [[ספרא]], [[ספרי]], [[מכילתא]] און אלעאַלע מקצועות התורה. ער איז אויך געווען אאַ גאון אין וועלטליכעוועלטלעכע חכמות. ער איז עגוועןגעווען אאַ קענער אין די [[שבע חכמות]] ווי [[אסטראנאמיע]], [[מאטעמאטיק]], [[אינזשעניריע]], [[לינגוויסטיקסלינגוויסטיק]], [[ביאלאגיע]], [[געאלאגיע]], [[געאגראפיע]] און [[מוזיק]] און [[נגינה]]. {{מקור}}

לויט געוויסע קוועלערקוועלן האטהאָט ער גוט געקענט [[כירירוגיעכירורגיע]] און [[חכמת הרפואה]], אבער זיין פאטערפאָטער האטהאָט אים פארבאטןפאַרבאָטן זיך צו פארטיפןפאַרטיפן דערין, כדי עס זאלזאָל אים נישט שטערן פון לערנען. זיין ברייטן מחמוח און טיפער פארשטאנדפאַרשטאַנד האטהאָט אים דערמעגליכטדערמעגלעכט צו פארשטייןפאַרשטיין און פארנעמעןפאַרנעמען אלעסאַלץ, מיט אאַ קלארקייטקלאָרקייט. {{מקור}}

פון וואנעטוואַנעט ער האטהאָט געקענט אלעאַלע וועטליכעוועטלעכע חכמות זענעןזיינען פאראןפאַראַן תלמידים וואסוואָס זאגןזאָגן אזאַז ער האטהאָט דאסדאָס געקענט דורך דער תורה. דערקעגן ר'ר׳ [[ישראל שקלאווער]], פון זיינע גרויסע תלמידים שרייבט אבעראָבער אזאַז ער האטהאָט עוסק געווען אין געוויסע לימודי חול, כדי צו קענען חכמת הטבע און נפלאות הבורא. (אין הקדמה צו זיין ספר פאת השלחן).

טראצדעם וואסכאָטש דער גאון האטהאָט געשריבן גארגאָר אסאךאַ סך חידושים און פערפאסטפאַרפאַסט צענדליגערצענדליקער חיבורים אויף אלערלייאַלערליי מקצועות אין דער תורה, איז דאךדאָך גארנישטגאָרניט געדרוקט געווארןגעוואָרן אין זיין לעבן. ערשט נאכדעםנאָכדעם וואסוואָס ער איז אוועקאַוועק פון דער וועלט האבןהאָבן זייןזיינע תלמידים אנגעהויבןאָנגעהויבן ארויסצוגעבןאַרויסצוגעבן זיינע חידושים און ספרים, וועלכע ציילן זיך צו איבער זיבעציגזיבעציק ספרים, אויף מקרא, משנה און גמרא, און אנדערעאַנדערע מקצועות התורה.

פאלגנדאַ איזטייל אפון טיילזיינע ספרים:

* ביאור הגר"א אויף ד' חלקי שלחן ערוך פון כתב יד, אריינגעדרוקטאַריינגעדרוקט אין די אלטעאַלטע ש"ע'ס

עסס׳איז איזדאָ דא פירושיםפּירושים פונעם גר"א אויף: ספר יונה, שיר השירים, מגילת אסתר און רות.

== רעפֿערענצןרעפערענצן ==