אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "כוזרים"

די כאַזאַרן האָבן גערעדט אַ היינט געשטאָרבענע שפּראַך, וואָס האָט בפירוש געהערט צו [[טירקישע שפּראַכן]]<ref name=Erdal07/>, הגם ס׳איז געווען אין גאַנצן ניט קלאָר פריער<ref name=Harkavy65/>. די כאַזאַרן אַליין האָבן באַניצט אַ [[רונען|רונישן]] כתב (אָדער כתבן). די אופשריפטן זיינען קורץ און גאַנצע פראַזעס, וואס וואלטן דערמעגלעכט דעשיפרירונג, זיינען זייער זעלטן.: די סימבאָלן גופא געהערן צו אַלט־טירקישע<ref name=Pletneva76/> אָדער (אויפן [[קיעווער בריוו]]) להיפוך צו אַלט־אונגערישע רונען<ref name=Hosszu12/>. די אויפשריפטן זיינען אָבער קורץ און גאַנצע פראַזעס, וואס וואלטן דערמעגלעכט דעשיפרירונג, זיינען זייער זעלטן. אַנדערע לינגוויסטישע ראַיות קומען פון [[העברעאיש|לשון־קודשדיקע]], [[אַראַביש]]ע און [[גריכיש]]ע מקורים.

אַזוי אַרום כמעט אַלע לינגוויסטישע ראיות קומען פון [[העברעאיש|לשון־קודשדיקע]], [[אַראַביש]]ע, [[גריכיש]]ע און אַנדערע מקורים. די פראַגע וועגן באַציאונגען פון דער כאַזאַרישער שפּראַך איז ווייט ניט ‫בולט‬, ס׳איז אַפילו שווער צו אַנטשיידן, צי די שפּראַכן פון [[טשוּוואַשןטשואוואַשן]] און [[וואָלגע־בולגאַרן]], וואָס שליסן איין זייער אַ ספּעציפישע צווייג פון טירקישע שפּראַכן, זיינען קרובים צום כאַזאַרישן לשון<ref name=Erdal07/>, הגם עס זיינען דאָ ראַיות, אַז כאַזאַריש איז געווען נאָענטער צו כלל־טירקעשע לשונות<ref name=Hosszu12/>.

תּחילתתחילת זיינען די כוזרים געווען [[פּאַגאַנער]]: זיי האָבן געדינט נאַטירלעכע כוחות און האָבן געשמועסט מיט גייסטער דורך [[שאַמאַנען]]. דער [[פּאַנטעאָן]] פון געטער ביי כאַזאַרן איז געווען ענלעך צו דעם פון אנדערע טירקישע (און מאָנגאָלישע) שבטים. בראָש פונעם פּאַנטעאָן איז געשטאַנען [[טענגרי]], דער גאָט פון הימל און, לויט זייערזייערע פאָרשטעלונגען, דער שאַפער פונעם עולם. אַנדערע געטער האָבן כולל געווען כלערלייע שליטות פון נאַטור. זיי האָבן אויך געהאַט אַ געטין פון פרוכטבאַרקייט, וואָס איז דער געוויינלעכער שטייגער אין פּאַגאַנישע שיטות, וואָס זיי האָבן זי גערופן אומייאומײַ<ref name=Flerova01/><ref name=Brook06/>.

זיי האָבן אָפּגעגעבן כבוד חיות, און כאַזאַרישע שבטים האָבן געהאַט אייגענע [[טאָטעמס]]. ס׳איז אויך געוווּסטגעוואוסט, אַז כאַזאַרישע שאַמאַנען פלעגן געבן קרבנות צו דעמבער, באשר דאָמב איז געווען ביי זיי און אנדערע טירקן אַ הייליקער בוים<ref name=Brook06/>.

כוזרים האָבן געבויט ספּעציעלע מזבחות און [[געצן]], געמאַכט [[אַמולעט]]ן און כלערלייע בילדער אויף כלים און אנדערעאַנדערע זאַכן מיט רעליגיעזע סימבאָלן און סצענעס<ref name=Pletneva99/><ref name=Flerova01/><ref name=Brook06/>. די דאָזיקע אָפּמאָלונגען ווייזן אמתע און מעשהדיקמעשהדיקע חיות, מענטשן און אַבסטראַקטע פיגורן. דער טייטש פון זיי איז אָבער ניט תּמידתמיד קלאָר און למשל געשטאַלטן פון הויפּטגעטער אָדער שאַמאַנען זיינען צווישן זיי ניטאָ<ref name=Flerova01/>.