|
[[טעקע:Chasaren.jpg|thumb|400px|כאַזאַרישער קאַגאַנאַט]]
'''כּוזריםכוזרים''', אָדער '''כאַזאַרן''', זענעןזיינען געװעןגעווען אַ גרופּע [[טירקישע שפראכן|טירקיש־רײדיקעטירקיש־ריידיקע]] שבֿטיםשבטים, װאָסוואָס האָבן געשאַפֿןגעשאַפן אַ גרױסעגרויסע מלוכה צװישןצווישן [[קאספישער ים|קאַספּישן]] און [[שווארצער ים|שװאַרצןשוואַרצן]] ימים, װאָסוואָס האָט זי עקזיסטירט אין מיטל־עלטער פֿוןפון בערך 650 יאָר ביז זײַןזיין אַראָפּפֿאַלאַראָפּפאַל אין 969. אין דער ייִדישעריידישער װעלטוועלט זענעןזיינען זײזיי מערסטנס באַקאַנט פֿאַרפאַר דער פּרשה פֿונעםפונעם [[גיור]] פֿוןפון אַ טײלטייל כּזריםכוזרים<ref name=Golden07/><ref name=Brook06/>.
== שפּראַך ==
די כאַזאַרן האָבן גערעדט אַ הײַנטהיינט געשטאָרבענע שפּראַך, װאָסוואָס האָט בפֿירושבפירוש געהערט צו [[טירקישע שפּראַכן]]<ref name=Erdal07/>, הגם ס׳איז געװעןגעווען אין גאַנצן ניט קלאָר פֿריערפריער<ref name=Harkavy65/>. די כאַזאַרן אַלײןאַליין האָבן באַניצט אַ [[רונען|רונישן]] כּתבֿ,כתב. װאָסדי איזאופשריפטן אָבערזיינען הײַנטקורץ אוממעגלעךאון צוגאַנצע פֿאַרשטײןפראַזעס, אוןוואס אַזױוואלטן אַרוםדערמעגלעכט כּמעט אַלע לינגװיסטישע ראיות קומען פֿון [[העברעיש|לשון־קודשדיקע]]דעשיפרירונג, [[אַראַביש]]ע,זיינען [[גריכיש]]עזייער און אַנדערע מקוריםזעלטן. דערדי פֿרעגסימבאָלן װעגןגופא באַציִונגען פֿון דער כאַזאַרישער שפּראַך איז װײַט נישט בולט, ס׳איז אַפֿילו שװערגעהערן צו אַנטשײדן,אַלט־טירקישע<ref ציname=Pletneva76/> דיאָדער שפּראַכן פֿון(איפן [[טשוּװאַשן]]קיעווער און [[װאָלגע־בולגאַרןבריוו]],) װאָסלהיפוך שליסןצו אײַןאַלט־אונגערישע זײער אַ ספּעציפֿישע צװײַג פֿון טירקישע שפּראַכן, זענען קרובֿים צום כאַזאַרישן לשוןרונען<ref name=Erdal07Hosszu12/>.
אַזוי אַרום כמעט אַלע לינגוויסטישע ראיות קומען פון [[העברעאיש|לשון־קודשדיקע]], [[אַראַביש]]ע, [[גריכיש]]ע און אַנדערע מקורים. די פראַגע וועגן באַציאונגען פון דער כאַזאַרישער שפּראַך איז ווייט ניט בולט, ס׳איז אַפילו שווער צו אַנטשיידן, צי די שפּראַכן פון [[טשוּוואַשן]] און [[וואָלגע־בולגאַרן]], וואָס שליסן איין זייער אַ ספּעציפישע צווייג פון טירקישע שפּראַכן, זיינען קרובים צום כאַזאַרישן לשון<ref name=Erdal07/>.
== רעליגיע ==
תּחילת זענעןזיינען די כּוזריםכוזרים געװעןגעווען [[פּאַגאַנער]]: זײזיי האָבן געדינט נאַטירלעכע כּוחותכוחות און האָבן געשמועסט מיט גײַסטערגייסטער דורך [[שאַמאַנען]]. דער [[פּאַנטעאָן]] פֿוןפון געטער בײַביי כאַזאַרן איז געװעןגעווען ענלעך צו דעם פֿוןפון אנדערע טירקישע (און מאָנגאָלישע) שבֿטיםשבטים. בראָש פֿונעםפונעם פּאַנטעאָן איז געשטאַנען [[טענגרי]], דער גאָט פֿוןפון הימל און, לױטלויט זײערזייער פֿאָרשטעלונגעןפאָרשטעלונגען, דער שאַפֿערשאַפער פֿונעםפונעם עולם. אַנדערע געטער האָבן כּוללכולל געװעןגעווען כּלערלײעכלערלייע שליטות פֿוןפון נאַטור. זײזיי האָבן אױךאויך געהאַט אַ געטין פֿוןפון פֿרוכטבאַרקײטפרוכטבאַרקייט, װאָסוואָס איז דער געװײנלעכערגעוויינלעכער שטײגערשטייגער אין פּאַגאַנישע שיטות, װאָסוואָס זײזיי האָבן זי גערופֿןגערופן אומײַאומיי<ref name=Flerova01/><ref name=Brook06/>.
זײזיי האָבן אָפּגעגעבן כּבֿודכבוד חיות און כאַזאַרישע שבֿטיםשבטים האָבן געהאַט אײגענעאייגענע [[טאָטעמס]]. ס׳איז אױךאויך געװוּסטגעוווּסט, אַז כאַזאַרישע שאַמאַנען פֿלעגןפלעגן געבן קרבנות צו דעמבער, באשר דאָמב איז געװעןגעווען בײַביי זײזיי און אנדערע טירקן אַ הײליקערהייליקער בױםבוים<ref name=Brook06/>.
כּוזריםכוזרים האָבן געבױטגעבויט ספּעציעלע מזבחות און [[געצן]], געמאַכט [[אַמולעט]]ן און כּלערלײעכלערלייע בילדער אױףאויף כּליםכלים און אנדערע זאַכן מיט רעליגיעזע סימבאָלן און סצענעס<ref name=Pletneva99/><ref name=Flerova01/><ref name=Brook06/>. די דאָזיקע אָפּמאָלונגען װײַזןווייזן אמתע און מעשהדיק חיות, מענטשן און אַבסטראַקטע פֿיגורןפיגורן. דער טײַטשטייטש פֿוןפון זײזיי איז אָבער נישטניט תּמיד קלאָר און למשל געשטאַלטן פֿוןפון הױפּטגעטערהויפּטגעטער אָדער שאַמאַנען זענעןזיינען צװישןצווישן זײזיי ניטאָ<ref name=Flerova01/>.
== רעפֿערענצןרעפערענצן ==
{{רעפליסטע
|refs=
<ref name=Flerova01>Флёрова ВЕ (2001) Образы и сюжеты мифологии Хазарии. Гешарим, Иерусалим/Москва, 159 с</ref>
<ref name=Pletneva99>Плетнёва СА (1999) Очерки Хазарской археологии. Гешарим, Иерусалим/Москва, 375 с</ref>
<ref name=Hosszu12>Hosszú G (2012) Heritage of Scribes: The Relation of Rovas Scripts to Eurasian Writing Systems. Rovas Foundation, Budapest, 312 pp</ref>
<ref name=Pletneva76>Плетнёва СА (1976) Хазары. Наука, Москва, 93 с</ref>
</ref>
}}
| 