|
'''אַשכנזים''' זיינען [[ייד]]ן, וואָס שטאַמען פוןפֿון דער צענטראַל־ און מזרח־[[אייראָפּע]]. די אַשכנזישע קולטוראַלע מסורות האָבן זיך פאָרמירט אין מיטל־עלטעריש [[דייטשלאַנדדײַטשלאַנד]] (אַשכנז) און אויך אין [[פראַנקרייך]] (צרפת). זינט [[19טער י"ה|19טן יאָר־הונדערט]] ביז צו טאָג זיינען די אַשכנזים גרעסטע עטנישע גרופּע יידן.
== דער נאָמען "אַשכנז" ==
מיט דעם וואָרט "אַשכנז" האָט מען אין מיטל־עלטערער ליטעראַטור באַצייכענט אַלע דייטשיש־ריידנדיקעדײַטשיש־ריידנדיקע לענדער, און אַזוי האָבן די יידן, וואָס האָבן אין די דאָזיקע שטחים געוואוינט, באַקומען זייער נאָמען. די דייטשעדײַטשע אַשכנזים (אַשכנז א) האָבן דעם נאָמען איבערגעטראָגן אויף מזרח, צוזאַמען מיט זיין קולטור.<ref name=Weinreich73/><ref name=Katz98/>
לכתחילה איז "אַשכנז" געווען אַ נאָמען פוןפֿון אַ [[תנ"ך|תנ״כישער]] פּערזענלעכקייט און אַ פאָלק. אין [[ספר בראשית]] איז אַשכנז איינער פוןפֿון די זין פוןפֿון [[גומר]], דעם זון [[יפת]]נס.
== שפּראַכן ==
דאָס רוב אַשכנזים פלעגן ריידן [[יידיש]] פאַר דער [[צווייטע וועלט מלחמה|צווייטער וועלט מלחמה]]. היינט ריידן זיי בדרך־כלל אַנדערע שפּראַכן ([[ענגליש]], [[רוסיש]] וכדומה) אין לענדער פוןפֿון [[גלות]] און מאָדערנעם [[העברעאיש]] אין [[מדינת ישראל]], הגם דאָס יידיש איז נאָך די שפּראַך פוןפֿון פרומע קרייזן און אויך פוןפֿון עלטערע מעטנשן. אין מערב־אייראָפּע האָבן די אַשכנזים אויפגעהערט צו נוצן יידיש אַפילו פריער, אונטער דער השפּעה פוןפֿון [[השכלה]].<ref name=Weinreich73/>
פאַרן יידיש פלעגן די (פּרע־)אַשכנזים באַנוצן [[לעזיש]]ע שפּראַכן אין מערב־אייראָפּע, בעת די יידן אין סלאַווישע לענדער ([[כנען (מיטל־עלטערישע לענדער)|כנענים]]), וואָס זיינען שפּעטער אַסימילירט געוואָרן דורך אַשכנזים, האָבן גערעדט אַפּנים סלאַווישע שפּראַכן.<ref name=Weinreich73/><ref name=Jacobs05/><ref name=Wexler87/> לויט די טעאָריעס פוןפֿון [[הירשע דוד קאַץ]] האָט טייל אַשכנזים אינעם [[מיטל־עלטער]] גערעדט אַן אַנדער דייטשיש־באַזירטעדײַטשיש־באַזירטע שפּראַך (אזוי גערופענע "בני־הית", אַריינגערעכנט יידישע ישובים אין [[לותיר]] <ref name=Weinreich58/>) און יידיש גופא איז גערעדט געוואָרן תחילת אין דרום־מזרחדיק דייטשלאַנדדײַטשלאַנד, וואו די יידן האָבן פריער באַנוצט [[אַראַמיש]] אַלץ זייער טאָגטעגלעכע שפּראַך.<ref name=Katz85/><ref name=Katz91/> (חוץ דעם, עטלעכע אַנדערע מחברים האַלטן, אַז יידיש איז יאָ געבאָרן געוואָרן אויף [[דוניי]] ברעגן.<ref name=King92/><ref name=Eggers98/>)
== אורשפּרונג ==
צוליב דער לאַנגער געשיכטע פוןפֿון אַשכנזישע יידן אין [[אייראָפּע]] און מטושטשע עטנישע באַציאונגען צווישן פאַרשיידענע יידישע קיבוצים איז דאָס אַפּריאָרי אין גאַנצן ניט בפירוש, אַז זיי גענעטיש שטאַמען פוןפֿון [[מיטל מזרח|מיטלן מזרח]]. די דאָזיקע סיבה איז געוואָרן אַ תירוץ פאַר כלערלייע ספּעקולאַציעס (צו מאָל מיטן [[אנטיסעמיטיזם|אַנטיסעמיטישן]] אָדער [[אנטיציוניזם|אַנטיציוניסטישן]] בכן) וועגן דעם ענין, אָבער אויך פאַר ערנסטע [[היסטאָריאָגראַפיע|היסטאָריאָגראַפישע]] און [[גענעטיק|גענעטישע]] אויפארשונגען.
פאַרשיידענע טעאָריעס פונעם אָפּשטאַם פוןפֿון (מזרח־אייראָפעאישע) אַשכנזים זיינען ענג פאַרבונדן מיטן פאַקט, אַז די אַשכנזים פוןפֿון דייטשישעדײַטשישע לענדער, וואָס האָבן מיסד געווען דעם "אַשכנז ב" (די יידישע קהילה אין מזרח־אייראָפּע) האָבן דאָרטן געטראָפן אַ יידישע באַפעלקערונג, אַפּנים אַזוי גערופענע [[כנען (מיטל־עלטערישע לענדער)|כנענים]]. מען האָט גאַנץ ווייניק ידיעות וועגן כנענים בכלל און זייער צאָל בפרט, אָבער דווקא דאָזיקע פּרע־אַשכנזישע באַפעלקערונג, לויט די עטלעכע השערות, איז פאַראַנטוואָרטלעך פאַר דער היפּשער פאַרגרעסערונג פוןפֿון אַשכנז ב, וואָס מען ווייסט שוין פוןפֿון 16טן י״ה, באשר די דייטשישעדײַטשישע קהילה איז געווען אַ קליינע אין צאָל. די דייטשישעדײַטשישע אַשכנזים, טראַכט מען, אַליין קומען פוןפֿון [[צרפת]] און [[איטאַליע]], ד״ה פוןפֿון דער ראָמאַנישער ספערע און תחילת פוןפֿון [[ארץ ישראל]]. אָבער דער יחוס פוןפֿון כנענישע יידן, וואָס זיינען קולטורעל אַסימילירט געוואָרן דורך דייטשישעדײַטשישע אַשכנזים, איז דאָ די הויפּט פראַגע. די עיקרדיקע עטנישע מקורים, וואָס מען איז זיי משער פאַר דער אורשפּרונג פוןפֿון פּרע־אַשכנזישע יידן אין מזרח־אייראָפּע, זיינען:
* דייטשישעדײַטשישע יידן וואָס זיינען פריער געקומען אין דאָזיקע שטחים<ref name=Weinreich73/><ref name=Straten04/>,
* [[ביזאנץ|ביזאַנטישע]] יידן<ref name=Kulik11/><ref name=Kulik08/>,
* [[כוזרים]]<ref name=Brook06/><ref name=Straten11/>,
* אַנדערע פעלקער.
די היסטאָרישע מקורים צייגן אַ בפרישע קרובישאַפט אין קולטור און יחוס צווישן (מזרח־)כנענים און [[ביזאַנטישע יידן]]<ref name=Kulik11/><ref name=Kulik08/>. פוןפֿון אַנדערע קוועלן איז אָבער אויך קלאָר, אַז אַ טייל פוןפֿון מזרח־אייראָפּעאישער יידישער באַפעלקערונג האָט באַשטייט פוןפֿון [[גר]]ים. ווי באַקאַנט, די [[כוזרים]], עטניש פוןפֿון טירקישן אָפשטאַם, האָבן טיילווייז מגייר געווען אין דער פּרע־אַשכנזישער תקופה און האָבן געהאַט אַן אייגענע מלוכה. די צאָל גרים צווישן זיי איז זייער אַ הייס דיסקוטירטע זאַך, אָבער לויט אַ ריי מקורים האָבן עטלעכע כאַזאַרן נאָך דער אַראָפּפאַל פוןפֿון כאַזאַריע זיך באַזעצט אין אַנדערע מזרח־אייראָפּעאישע לענדער, און דאָרטן מסתמא אַסימילירט מיט אָרטיקע יידן<ref name=Brook06/>. די דעמאָגראַפישע פּרטים זיינען אָבער אין גאַנצן ניט קלאָר.
[[גענעטיק|גענעטישע]] אויספאָרשונגען אין לעצטע יאָרן האָבן געבראַכט אַ סך ידיעות וועגן דעם ענין, הגם אַפילו גלייכע רעזולטאַטן אינטערפּרעטירט יעדער איינער אַנדערש<ref name=Atzmon10/><ref name=Bray10/><ref name=Behar08/><ref name=Elhaik12/>. סך־הכל האָט מען געפונען, אַז אַשכנזים ווייזן אין זייערע [[גענאָם|גענאָמען]] אַ געוויסע צאָל סימנים פוןפֿון מיטל־מזרחדיקן אָפּשטאַם און ענלעכקייטן צו אַנדערע יידישע קהילות. פוןפֿון דער גענעטישן פּערספּעקטיוו זעט מען יאָ די שרידים פוןפֿון דער קליינצאָליקייט פוןפֿון דער יסוד־פּאָפּולאַציע, וואָס איז דער ווידערקול פוןפֿון דער חידושדיקן צומערונג פוןפֿון אַשכנזים פוןפֿון 15טן י״ה אָן, און אַ שטאַרקע [[ענדאָגאַמיע]] (חתונות צווישן זיך). עס זיינען אָבער דאָ אויך סימנים פוןפֿון צומישונגען פוןפֿון די שכנותדיקע אייראָפּעאישע פּאָפּולאַציעס, און קען זיין פוןפֿון כאַזאַרן אויך<ref name=Elhaik12/>. למשל, אַ העלפט פוןפֿון היינטיקע אַשכנזישע מענער טראָגן [[Y-כראָמאָסאָמען|Y-כראמאסאם]] פוןפֿון מיטל־מזרחדיקן אפשטאַם, בשעת די אַנדערע העלפט איז געקומען פוןפֿון אייראפע<ref name=Hammer00/>.
אַ גרויסע צאָל ירשעוודיקע קראַנקייטן, וואָס האָבן הויכע פרעקווענצן צווישן אַשכנזים<ref name=Kolodny09/>, צייגן אויך דאָס גענעטישע אַחדות פוןפֿון דער קהילה.
|refs=
<ref name=Katz98>קאַץ ה־ד (1998) פאַרוואָס הייסן מיר "אשכנזים"? ''[[ירושלימער אַלמאַנאַך]]'' '''26''': 235–249</ref>
<ref name=Weinreich73>וויינרייך מ (1973) געשיכטע פוןפֿון דער יידישער שפּראַך: באַגריפן, פאַקטן, מעטאָדן. ייוואָ, ניו יאָרק, אין 4 בענדער. (ציטירט פוןפֿון Weinreich M (2008) History of the Yiddish Language, Yale University Press)</ref>
<ref name=King92>King RD (1992) Migration and linguistics as illustrated by Yiddish. In: ''Reconstructing Languages and Cultures'': 419–439</ref>
<ref name=Wexler87>Wexler P (1987) Explorations in Judeo-Slavic Linguistics. E.J.Brill, Leiden, 289 pp</ref>
| 