אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "אשכנזים"

אינהאַלט אויסגעמעקט אינהאַלט צוגעלייגט
אין תקציר עריכה
אין תקציר עריכה
שורה 1:
'''אַשכּנזיםאַשכנזים''' זענעןזיינען [[ייִדייד]]ן, װאָסוואָס שטאַמען פֿוןפון דער צענטראַלערצענטראַל־ און מזרח־[[אײראָפּעאייראָפּע]]. די אַשכּנזישעאַשכנזישע קולטוראַלע מסורות זענעןהאָבן פֿאָרמירטזיך געװאָרןפאָרמירט אין מיטל־עלטערישןמיטל־עלטעריש [[דײַטשלאַנדדייטשלאַנד]] (אַשכּנזאַשכנז) און אױךאויך אין [[פֿראַנקרײַךפראַנקרייך]] (צרפֿתצרפת). זינט [[19טער י"ה|19טן יאָר־הונדערט]] ביז צו טאָג זענעןזיינען די אַשכּנזיםאַשכנזים גרעסטע עטנישע גרופּע ייִדןיידן.
 
== דער נאָמען "אַשכּנזאַשכנז" ==
מיט דעם װאָרטוואָרט "אַשכּנזאַשכנז" האָט מען אין מיטל־עלטערער ליטעראַטור באַצײכענטבאַצייכענט אַלע דײַטשיש־רײדנדיקעדייטשיש־ריידנדיקע לענדער, און אַזױאַזוי האָבן די ייִדןיידן, װאָסוואָס זענעןהאָבן אין די דאָזיקע שטחים געװױנטגעוואוינט, באַקומען זײַןזייער נאָמען. די דײַטשעדייטשע אַשכּנזיםאַשכנזים (אַשכּנזאַשכנז א) האָבן דעם נאָמען איבערגעטראָגן אױףאויף מזרח, צוזאַמען מיט זײַןזיין קולטור.<ref name=Weinreich73/><ref name=Katz98/>
 
לכתּחילהלכתחילה איז "אַשכּנזאַשכנז" געװעןגעווען אַ נאָמען פֿוןפון אַ [[תנ"ך|תּנ״כישערתנ״כישער]] פּערזענלעכקײטפּערזענלעכקייט און אַ פֿאָלקפאָלק. אין [[ספר בראשית]] איז אַשכּנזאַשכנז אײנעראיינער פֿוןפון די זין פֿוןפון [[גומר]], דעם זון [[יפֿתיפת]]נס.
 
== שפּראַכן ==
דאָס רובֿרוב אַשכּנזיםאַשכנזים פֿלעגןפלעגן רעדןריידן [[ייִדישיידיש]] פֿאַרפאַר דער [[צווייטע וועלט מלחמה|צװײטערצווייטער װעלטוועלט מלחמה]]. הײַנטהיינט רעדןריידן זײזיי בכּללבדרך־כלל אַנדערע שפּראַכן ([[ענגליש]], [[רוסיש]] וכדומה) אין לענדער פֿוןפון [[גלות]] און מאָדערנעם [[העברעישהעברעאיש]] אין [[מדינת ישראל]], הגם דאָס ייִדישיידיש איז נאָך די שפּראַך פֿוןפון פֿרומעפרומע קרײַזןקרייזן און אױךאויך פֿוןפון עלטערע מעטנשן. אין מערבֿ־אײראָפּעמערב־אייראָפּע האָבן די אַשכּנזיםאַשכנזים אױפֿגעהערטאויפגעהערט צו ניצן דאָסנוצן ייִדישיידיש אַפֿילואַפילו פֿריערפריער, אונטער דער השפּעה פֿוןפון [[השׂכּלההשכלה]].<ref name=Weinreich73/>
 
פֿאַרןפאַרן ייִדישיידיש פֿלעגןפלעגן די (פּרע־)אַשכּנזיםאַשכנזים באַניצןבאַנוצן [[לעזיש]]ע שפּראַכן אין מערבֿ־אײראָפּעמערב־אייראָפּע, בעת די ייִדןיידן אין סלאַװישעסלאַווישע לענדער ([[כנען (מיטל־עלטערישע לענדער)|כּנעניםכנענים]]), װאָסוואָס זענעןזיינען שפּעטער אַסימילירט געװאָרןגעוואָרן דורך אַשכּנזיםאַשכנזים, האָבן גערעדט אַאַפּנים פּנים סלאַװישעסלאַווישע שפּראַכן.<ref name=Weinreich73/><ref name=Jacobs05/><ref name=Wexler87/> לױטלויט די טעאָריעס פֿוןפון [[הירשע דוד קאַץ]] האָט טײלטייל אַשכּנזיםאַשכנזים אינעם [[מיטל־עלטער]] גערעדט אַן אַנדער דײַטשיש־באַזירטעדייטשיש־באַזירטע שפּראַך (אזוי גערופענע "בני־הית", אַריינגערעכנט יידישע ישובים אין [[לותיר]], אזױ גערופֿענע "בני־הית"<ref name=Weinreich58/>) און ייִדישיידיש גופֿאגופא איז גערעדט געװאָרןגעוואָרן תּחילתתחילת אין דרום־מזרחדיקןדרום־מזרחדיק דײַטשלאַנדדייטשלאַנד, װוּוואו די ייִדןיידן האָבן פֿריִערפריער באַניצטבאַנוצט [[אַראַמיש]] אַלץ זײערזייער טאָגטעגלעכע שפּראַך.<ref name=Katz85/><ref name=Katz91/> (חוץ דעם, עטלעכע אַנדערע מחברים האַלטן, אַז ייִדישיידיש איז יאָ געבאָרן געװאָרןגעוואָרן אױףאויף [[דונײַדוניי]] ברעגן.<ref name=King92/><ref name=Eggers98/>)
 
== אורשפּרונג ==
צוליב דער לאַנגער געשיכטע פֿוןפון אַשכּנזישעאַשכנזישע ייִדןיידן אין [[אײראָפּעאייראָפּע]] און ‫מטושטש‬ע עטנישע באַציִונגעןבאַציאונגען צװישןצווישן פֿאַרשײדענעפאַרשיידענע ייִדישעיידישע קיבוצים איז דאָס אַפּריִאָריאַפּריאָרי אין גאַנצן נישטניט ‫בפֿירוש‬‫בפירוש‬, אַז זײזיי גענעטיש שטאַמען פֿוןפון [[מיטל מיזרחמזרח|מיטלן מיזרחמזרח]]. די דאָזיקע סיבה איז געװאָרןגעוואָרן אַ תּירוץתירוץ פֿאַרפאַר כּלערלײעכלערלייע ספּעקולאַציעס (צו מאָל מיטן [[אנטיסעמיטיזם|אַנטיסעמיטישן]] אָדער [[אנטיציוניזם|אַנטיציוניסטישן]] בכן) װעגןוועגן דעם ענין, אָבער אױךאויך פֿאַרפאַר ערנסטע [[היסטאָריאָגראַפֿיעהיסטאָריאָגראַפיע|היסטאָריאָגראַפֿישעהיסטאָריאָגראַפישע]] און [[גענעטיק|גענעטישע]] אונטערזוכונגעןאויפארשונגען.
 
פֿאַרשײדענעפאַרשיידענע טעאָריעס פֿונעםפונעם אָפּשטאַם פֿוןפון (מיזרח־אײראָפעישעמזרח־אייראָפעאישע) אַשכּנזיםאַשכנזים זענעןזיינען ענג פֿאַרבונדןפאַרבונדן מיטן פֿאַקטפאַקט, אַז די אַשכּנזיםאַשכנזים פֿוןפון דײַטשישעדייטשישע לענדער, װאָסוואָס האָבן מיסד געװעןגעווען דעם "אַשכּנזאַשכנז ב" (די ייִדישעיידישע קהילה אין מיזרח אײראָפּעמזרח־אייראָפּע) האָבן דאָרטן געטראָפֿןגעטראָפן אַ ייִדישעיידישע באַפֿעלקערונגבאַפעלקערונג, אַ פּניםאַפּנים אַזױאַזוי גערופֿענעגערופענע [[כנען (מיטל־עלטערישע לענדער)|כּנעניםכנענים]]. מען האָט גאַנץ װײניקווייניק ידיעות װעגןוועגן כּנעניםכנענים בכּללבכלל און זײערזייער צאָל בפֿרטבפרט, אָבער דװקאדווקא דאָזיקע פּרע־אַשכּנזישעפּרע־אַשכנזישע באַפֿעלקערונגבאַפעלקערונג, לױטלויט די עטלעכע השערות, איז פֿאַראַנטװאָרטלעךפאַראַנטוואָרטלעך פֿאַרפאַר דער היפּשער פֿאַרגרעסערונגפאַרגרעסערונג פֿוןפון אַשכּנזאַשכנז ב, װאָסוואָס מען װײסווייסט שױןשוין פֿוןפון 16טן י״ה, באשר די דײַטשישעדייטשישע קהילה איז געװעןגעווען אַ קלײנעקליינע אין צאָל. די דײַטשישעדייטשישע אַשכּנזיםאַשכנזים, טראַכט מען, אַלײןאַליין קומען פֿוןפון [[צרפֿתצרפת]] און [[איטאַליע]], ד״ה פֿוןפון דער ראָמאַנישער ספֿערעספערע און תּחילתתחילת פֿוןפון [[ארץ ישׂראלישראל]]. אָבער דער ייחוסיחוס פֿוןפון כּנענישעכנענישע ייִדןיידן, װאָסוואָס זענעןזיינען קולטורעל אַסימילירט געװאָרןגעוואָרן דורך דײַטשישעדייטשישע אַשכּנזיםאַשכנזים, איז דאָ דערדי הױפּטהויפּט פֿרעגפראַגע. די עיקרדיקע עטנישע מקורים, װאָסוואָס מען איז זײזיי משער פֿאַרפאַר דער אורשפּרונג פֿוןפון פּרע־אַשכּנזישעפּרע־אַשכנזישע ייִדןיידן אין מיזרח אײראָפּעמזרח־אייראָפּע, זענעןזיינען:
* דײַטשישעדייטשישע ייִדןיידן װאָסוואָס זענעןזיינען פֿריערפריער געקומען אין דאָזיקע שטחים<ref name=Weinreich73/><ref name=Straten04/>,
* [[ביזאנץ|ביזאַנטישע]] ייִדןיידן<ref name=Kulik11/><ref name=Kulik08/>,
* [[כּוזריםכוזרים]]<ref name=Brook06/><ref name=Straten11/>,
* די אָדער יענע [[סלאַװןסלאַוון]]<ref name=Straten11/><ref name=Wexler93/>,
* אַנדערע פֿעלקערפעלקער.
 
די היסטאָרישע מקורים צײַגןצייגן אַ בפֿרישעבפרישע קרובֿישאַפֿטקרובישאַפט אין קולטור און ייחוסיחוס צװישןצווישן (מזרח־)כּנעניםכנענים און [[ביזאַנטישע ייִדןיידן]]<ref name=Kulik11/><ref name=Kulik08/>. פֿוןפון אַנדערע קװעלןקוועלן איז אָבער אױךאויך קלאָר, אַז אַ טײלטייל פֿוןפון מיזרח־אײראָפּעישערמזרח־אייראָפּעאישער ייִדישעריידישער באַפֿעלקערונגבאַפעלקערונג האָט באַשטײטבאַשטייט פֿוןפון [[גר]]ים. װיווי באַקאַנט, די [[כּוזריםכוזרים]], עטניש פֿוןפון טירקישן אָפשטאַם, האָבן טײלװײַזטיילווייז מגייר געװעןגעווען אין דער פּרע־אַשכּנזישערפּרע־אַשכנזישער תּקופֿהתקופה און האָבן געהאַט אַן אײגענעאייגענע מלוכה. די צאָל גרים צװישןצווישן זײזיי איז זײערזייער אַ הײסהייס דיסקוטירטע זאַך, אָבער לױטלויט אַ רײריי מקורים האָבן עטלעכע כאַזאַרן נאָך דער אַראָפּפֿאַלאַראָפּפאַל פֿוןפון כאַזאַריע זיך באַזעצט אין אַנדערע מיזרח־אײראָפּעישעמזרח־אייראָפּעאישע לענדער, און דאָרטן מסתּמאמסתמא אַסימילירט מיט אָרטיקע ייִדןיידן<ref name=Brook06/>. די דעמאָגראַפֿישעדעמאָגראַפישע פּרטים זענעןזיינען אָבער אין גאַנצן נישטניט קלאָר.
 
[[גענעטיק|גענעטישע]] אױספֿאָרשונגעןאויספאָרשונגען אין לעצטע יאָרן האָבן געבראַכט אַ סך ידיעות װעגןוועגן דעם עיניןענין, הגם אַפֿילואַפילו גלײַכעגלייכע רעזולטאַטן אינטערפּרעטירט יעדער אײנעראיינער אַנדערש<ref name=Atzmon10/><ref name=Bray10/><ref name=Behar08/><ref name=Elhaik12/>. סך־הכּלסך־הכל האָט מען געפֿינעןגעפונען, אַז אַשכּנזיםאַשכנזים װײַזןווייזן אין זײערעזייערע [[גענאָם|גענאָמען]] אַ געװיסעגעוויסע צאָל סימנים פֿוןפון מיטל־מיזרחדיקןמיטל־מזרחדיקן אָפּשטאַם און ענלעכקײטןענלעכקייטן צו אַנדערע ייִדישעיידישע קהילות. פֿוןפון דער גענעטישן פּערספּעקטיװפּערספּעקטיוו זעט מען יאָ די שׂרידיםשרידים פֿוןפון דער קלײנצאָליקײטקליינצאָליקייט פֿוןפון דער יסוד־פּאָפּולאַציע, װאָסוואָס איז דער װידערקולווידערקול פֿוןפון דער חידושדיקן צומערונג פֿוןפון אַשכּנזיםאַשכנזים פֿוןפון 15טן י״ה אָן, און אַ שטאַרקע [[ענדאָגאַמיע]] (חתונות צװישןצווישן זיך). ס׳איזעס זיינען אָבער דאָ אױךאויך סימנים פֿוןפון צומישונגען פֿוןפון די שכנותדיקע אײראָפּעישעאייראָפּעאישע פּאָפּולאַציעס, און קאָןקען זײַןזיין פֿוןפון כאַזאַרן אױךאויך<ref name=Elhaik12/>. למשל, אַ העלפט פון היינטיקע אַשכנזישע מענער טראָגן [[Y-כראָמאָסאָמען|Y-כראמאסאם]] פון מיטל־מזרחדיקן אפשטאַם, בשעת די אַנדערע העלפט איז געקומען פון אייראפע<ref name=Hammer00/>.
 
אַ גרױסעגרויסע צאָל ירשעװדיקעירשעוודיקע קראַנקײטןקראַנקייטן, װאָסוואָס האָבן הױכעהויכע פֿרעקװענצןפרעקווענצן צװישןצווישן אַשכּנזיםאַשכנזים<ref name=Kolodny09/>, צײַגןצייגן אױךאויך דאָס גענעטישע אַחדות פֿוןפון דער קהילה.‬
 
 
== רעפֿערענצןרעפערענצן ==
{{רעפליסטע
|refs=
<ref name=Katz98>קאַץ ה־ד (1998) פאַרװאָספאַרוואָס הײסןהייסן מיר "אשכנזים"? ''[[ירושלימער אַלמאַנאַך]]'' '''26''': 235–249</ref>
<ref name=Weinreich73>װײַנרײַךוויינרייך מ (1973) געשיכטע פֿוןפון דער ייִדישעריידישער שפּראַך: באַגריפֿןבאַגריפן, פֿאַקטןפאַקטן, מעטאָדן. ייִװאָייוואָ, ניו יאָרק, אין 4 בענדער. (ציטירט פֿוןפון Weinreich M (2008) History of the Yiddish Language, Yale University Press)</ref>
<ref name=King92>King RD (1992) Migration and linguistics as illustrated by Yiddish. In: ''Reconstructing Languages and Cultures'': 419–439</ref>
<ref name=Wexler87>Wexler P (1987) Explorations in Judeo-Slavic Linguistics. E.J.Brill, Leiden, 289 pp</ref>
שורה 39:
<ref name=Katz91>Katz D (1991) The children of heth and the ego of linguistics: a story of seven Yiddish mergers. ''Trans Philol Soc'' '''89''': 95–121</ref>
<ref name=Eggers98>Eggers E (1998) Sprachwandel und Sprachmischung im Jiddischen. Frankfurt am Main: Peter Lang, 494 pp</ref>
<ref name=Weinreich58>װײַנרײַךוויינרייך מ (1958) בני־הית און בני־חית אין אַשכּנזאַשכנז: די פּראָבלעם — און װאָסוואָס ‫זי לאָזט אונדז הערן. ''ייִװאָייוואָ בלעטער'' '''41''': 102–123</ref>
<ref name=Brook06>Brook KA (2006) The Jews of Khazaria, 2nd Edition. Rowman & Littlefield, 317 pp</ref>
<ref name=Straten04>van Straten J (2004) Jewish migrations from Germany to Poland: The Rhineland hypothesis revisited. ''Mankind Quarterly'' '''44''': 367–384</ref>
שורה 49:
<ref name=Bray10>Bray SM, Mulle JG, Dodd AF, Pulver AE, Wooding S, Warren ST (2010) Signatures of founder effects, admixture, and selection in the Ashkenazi Jewish population. ''Proc Natl Acad Sci USA'' '''107''': 16222–16227</ref>
<ref name=Behar08>Behar DM, Metspalu E, Kivisild T, Rosset S, Tzur S, Hadid Y, Yudkovsky G, Rosengarten D, Pereira L, Amorim A, Kutuev I, Gurwitz D, Bonne-Tamir B, Villems R, Skorecki K (2008) Counting the founders: the matrilineal genetic ancestry of the Jewish Diaspora. ''PLoS ONE'' '''3''': e2062</ref>
<ref name=Hammer00>Hammer MF, Redd AJ, Wood ET, Bonner MR, Jarjanazi H, Karafet T, Santachiara-Benerecetti S, Oppenheim A, Jobling MA, Jenkins T, Ostrer H, Bonne-Tamir B (2000) Jewish and Middle Eastern non-Jewish populations share a common pool of Y-chromosome biallelic haplotypes. ''Proc Natl Acad Sci USA'' '''97''': 6769–6774</ref>
<ref name=Elhaik12>Elhaik E (2012) The missing link of Jewish European ancestry: contrasting the Rhineland and the Khazarian hypotheses. ''Genome Biol Evol'' '''5''': 61–74</ref>
<ref name=Kolodny09>Kolodny EH (2009) Jewish genetic diseases. In: ''Ehrlich A (ed) Encyclopedia of the Jewish Diaspora: Origins, Experiences, and Culture, Vol 1'': 275–287</ref>