אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "יידישער לוח"

אינהאַלט אויסגעמעקט אינהאַלט צוגעלייגט
מ r2.7.1) (באט צוגעלייגט: oc:Calendièr ebrieu
מ קלייניקייטן
שורה 1:
דער '''אידישער לוח''' איז א [[יערליך|יערליכעיערליכער]] קאלענדאר וואס האט אין זיך די טעג, מאנאטןחדשים און יאר, ווי אויך די [[פרשת השבוע]] און ימים טוביםיומ־טובים.
עס קען אויך האבן אין זיך יארצייטן, [[דף היומי]], [[חק]], און אנדערע טעגליכע באזירטע שיעורים.
 
עס זענען געווען צוויי פארמען פון דעם אידישן לוח, דער ערשטער ווען דער [[בית המקדש]] איז געשטאנען און עס איז נאך געווען די [[סנהדרין]] און [[ירושלים]] דאן האט מען געמאכט די [[מאנאט|חדשים]] לויט ווען מען האט געזען די נייע [[לבנה]]. שפעטער ווען די [[סנהדרין]] איז בטל געווארן האט מען אנגעהויבן מאכן דעם לוח לויט דער רעכענונג פון דער דורכשניטליכער צייט פון איין נייער לבנה צו דער אנדערער.
 
דער היינטיגערהיינטיקער לוח איז דאסדער וואס מען ''רעכענט''"רעכענעט" די באנייעונג פון דער לבנה, און איז צום ערשטעןערשטן מאל באשריבן באריכות דורך דעם [[רמב"םרמב״ם]] אין הלכות קידוש החדשהחודש.
 
דער '''אידישער קאלענדאר''' איז א קאלענדאר וואס גייט סיי לויט דער [[זון]] און סיי לויט דער לבנה, צוליב דעם וואס א [[יאר]] פון דער זון איז מער פון 12 לבנה מאנאטן מיט בערך 11 טעג, לייגט מען צו 7 חדשים אין א דורכגאנג פון 19 יאר. וואס דורך דעם גלייכט זיך דאס אויס.
 
וויבאלד דאס אלעסאלץ גייט לויט [[ירושלים]] איז די [[ווינטער]] אדער [[זומער]] לויט די [[צפון|צפונדיגער]] טייל פון דער וועלט.
 
== היסטאריע ==
דער לוח איז א [[מצוהמצווה]] אין דער [[תורה]] צו האלטן, אין פרשת בא זאגט די תורה '''החודש הזה לכם ראש חדשים''' און פון דאן אן האלטן [[ייד]]ן דעם לוח.
 
 
שורה 17:
 
=== דער טאג ===
א טאג אין דעם לוח פאנגט זיך אן מיט די זון אונטערגאנג און ענדיגט זיך מיט די זון אונטערגאנג, אנדערש ווי דער [[גרעגארינישערגרעגאריאנישער לוח]] וואס פאנגט זיך אהן און ענדיגט זיך ביי מיטנאכט.
אין די [[תורה]] זעהן מיר אז די תורה אין בראשית זאגט ''ויהי ערב ויהי בקר'' וואס ווייזט אז די טאג פאנגט זיך אן פון באנאכט.
אויך ביי די פרשה פון [[יום כיפור]] זאגט די תורה ''בתשעה לחודש בערב, מערב עד ערב תשבתו שבתכם'' וואס ווייזט אויך אז די טאג פאנגט זיך אהן פון ביינאכט.
 
=== מאנאט ===
דער [[מאנאט]] אדער חדשחודש פון דעם '''אידישן לוח''' איז געבויעט אויף דעם וועג פון די לבנה, און די רעכענונג איז אז די דורכשניטליכע צייט פון איין נייע לבנה ביז די צווייטע נייע לבנה איז 29 טעג מיט 12 [[שעה]]'ן מיט 793 טיילן צו א שטונדע אויב מען צעטיילט א שטונדע אין 1080 טיילן, וואס קומט אויס צו 44 [[מינוט]] און איין טייל, יעדע טייל איז 3 מיט א דריטל [[סעקונדע]]ס.
א מולד ווערט אנגערופען די צייט פון דער לבנה באנייאונג. און פאר א לוח ווערט פארשריבן אזוי: א-ב-ג. א=דער טאג אין דער וואך, ב= די שטונדע (שעה) אין דעם טאג א טאג פאר דער מולד פאנגט זיך אן 6 ביינאכט און ענדיגט זיך 6 ביינאכט מאכט נישט אויס וועלכע צייט אין די יאר, ג=טיילען (חלקים) צו די שעה.
די רעכענונג איז זייער נאנט און פינקטלעך צו וואס מען ווייסט היינט. וויבאלד א חדשחודש דארף זיין גאנצע טעג איז א חדשחודש אדער 29 אדער 30 טעג.
 
אין [[תנ"ך]] ווערט נאר דערמאנט נעמען פאר 4 חדשים, די איבריגע ווערן אלעמאל אנגערופען מיט א נומער [[ניסן]] זייענדיג די ערשטע.
שורה 37:
=== יאר ===
דאס יאר אין דעם אידישן לוח איז געבויעט אויף די 4 [[סעזאן|סעזאנען]] פון דעם [[יאר]], אבער וויבאלד א [[יאר]] מוז זיין פון חדשים, זענען דא נאר 12 חדשים צו א יאר.
אין דער תורה פרשת ראה ''שמור את חדש האביב'' וואס פון דעם זעהט מען אז ניסן מוז אלעמאל זיין [[פרילינג]], אבער וויבאלד די זון יאר איז לענגער פון 12 אידישע מאנאטן מיט בערך 11 טעג קען זיך דאס רוקען, דארפאר יעדעס מאל וואס די 11 איבריגע טעג זאמלען זיך אהן צו א חדשחודש לייגט מען צו נאך א חדשחודש צו יענע יאר. א יאר וואס האט 13 חדשים הייסט א שנה מעוברת, אדער א שוואנגערדיגע יאר.
 
=== יאר ציילונגען ===
שורה 101:
 
'''מולד זקן'''
אויב די מולד איז געווען נאך די 18סטע שעה אין טאג (12 מיטאג) שטיפט מען דאס אף, ווייל ווען מען פלעגט נאך מאכן ראש חדשחודש לויט ווען מען האט געזען די נייע לבנה, וואלט אזא חדשחודש קיינמאל נישט געקענט אויסקומען, ווייל די נייע לבנה דערקענט זיך קיינמאל נישט פאר 6 שעה.
 
'''ב-ט"ו-תקפ"ט, און ג-ט-ר"ד'''
שורה 109:
ראש השנה קען נישט באשטימט ווערן זינטאג, מיטוואך, אדער פרייטאג, די סיבות זענען ווי פאלגענד:
 
'''זינטאג''', אויב וועט מען באשטימען ראש השנה זינטאג, דאן וועט אויסקומען אז [[הושענא רבה]] וועט זיין [[שבת]] און שבת טאר מען נישט קלאפן די [[הושענות]], און וויבאלד די [[צדוקי|צדוקים]] האבן נישט געהאלטן פון די הושענות וועגען עס איז א [[הלכה למשה מסיני]] און שטייט נישט ארויס אין די תורה, און עס וואלט זיך געקענט מאכן צוויי יאר איינס נאכן צווייטען וואס זאל אויסקומען אזוי און דאן וואלט געווען א מעגליכקייט אז מען זאל דאס פארגעסן, האבן די חכמים מתקן געווען אז מען זאל נישט באשטימען ראש השנה אויף א זונטאג. די [[רמב"םרמב״ם]] האט אן אנדער טעם (בעיקר ווייל עס זאל שטימען מיט דעם ריכטיגן מולד) אבער רוב ראשונים קריגן זיך מיט אים איבער דעם.
 
'''מיטוואך און פרייטאג'''
שורה 115:
 
=== שנה מעוברת ===
ווי שוין פריער דערמאנט פארלאנגט די [[תורה]] אז מען זאל זיכער מאכן אז ניסן זאל זיין פרילינג, וויבאלד עס שטימט נישט ווייל א יאר איז בערך 11 טעג לענגער ווי 12 חדשים פון די לבנה, לייגט מען צו יעדעס מאל, וואס עס איז דא א גאנצעגאנצער חדשחודש, נאך א חדשחודש צום יאר, אזוי אז יענע יאר האט 13 חדשים.
 
'''די געזעצעןגעזעצן פון מאכן א שנה מעוברת'''
 
ווען עס איז דא 30 טעג לייגט מען צו נאך א אדר, מען לייגט צו אדר ווייל דאס איז פאר ניסן, אזוי אז ניסן זאל אויסקומען אין פרילינג.
שורה 125:
עס זענען דא פארשידענע [[מנהג|מנהגים]] וואס גייט אן אין אדר און אין א שנה מעוברת האלט מען דאס אין איינע פון די צוויי אדר'ס אבער נישט ביידע. [[פורים]] איז אלעמאל די צווייטע אדר, יארצייטן האלט מען די ערשטע אדר, געבורטס טאג האלט מען די צווייטע אדר. אויב עס איז געשען אין א שנה מעוברת (למשל איינער וואס איז געשטארבן אין א שנה מעוברת) דאן האלט מען די יארצייט אין די זעלבע אדר וואס ער איז גשעטארבן, און אין א געהעריגע יאר האלט מען דאס אין די איינע אדר וואס עס איז דא.
 
=== [[יום טוב|ימים טוביםיום־טובֿ]]ים און די טעג פון די וואך ===
לויט די אויבענדערמאנטע חשבונות קומט אויס אז עס זענען דא געוויסע טעג וואס ימים טוביםיומ־טובים קענען נישט אויסקומען. וויבאלד די לענג פון אדר ב' (אדער אדר אין א געהעריגע יאר) ביז ראש השנה איז אלעמאל די זעלבע, און לא אד"ו ראש קומט אויס אז יעדע יום טוב פון ראש חדשחודש אדר ב' האט דריי טעג אין וואך וואס עס קען נישט אויסקומען. אבער די ימים טוביםיומ־טובים פון ראש חדשחודש חשוון ביז ראש חדשחודש אדר ב', וויבאלד די לענג איז נישט אלעמאל די זעלבע - עס קען זיין 29/30 טעג אין חשוון/כסליו, און עס קען זיין א אדר א' - האבן די ימים טוביםיומ־טובים נישט דריי טעג וואס זיי קענען נישט אויסקומען.
פאלגענד איז א ליסטע פון די טעג אין די וואך וואס ימים טוביםיומ־טובים קענען אויסקומען, אלע ימים טוביםיומ־טובים פון ראש חדשחודש אדר און ווייטער ווענדט זיך אין די קומענדיגע ראש השנה.
* לא בד"ו [[פסח]]
* לא אד"ו [[סוכות]]
שורה 133:
* לא גה"ז [[שבועות]]
* לא בד"ז [[פורים]]
[[חנוכה]], [[עשרה בטבת]], און [[ט"ו בשבט]] זענען אלע א אויסנאם צו די 3 טעג וויבאלד זיי זענען צווישען ראש חדשחודש חשוון און ראש חדשחודש אדר. חנוכה קען אויסקומען אין אלע טעג חוץ פון דינסטאג, עשרה בטבת קע אויסקומען אלע טעג חוץ פון מאנטאג און שבת, און ט"ו בשבט קען אויסקומען אלע טעג חוץ פון זונטאג און פרייטאג.
 
=== די מחלוקה וועגן באשטימען ראש השנה אין די צייטן פון ר' סעדיה גאון ===
שורה 162:
די פאלגענדע איז א טיילוויזע ליסטע פון ווי די אידישער לוח נעמט איר יאר ציילונג:
* די יארן וואס זענען פארשריבען אין דער [[תורה]].
* מסורה פון ימים טוביםיומ־טובים וואס מען האלט יעדע יאר און די ימים טוביםיומ־טובים זענען וועגן א געשעהעניש אין א גוויסע יאר.
* [[סדר עולם|סדר עולם רבה]], סדר עולם זוטא, [[סדר הדורות]], און [[תולדות עם עולם]].
* די [[גמרא]] און [[ראשונים]].
* רמב"םרמב״ם אין ספר היד ספר זמנים הל'
* טור הל' ראש חודש
* ספר [[יוסיפון]].
שורה 171:
 
== וועבלינקען ==
* [http://www.biblefacts.org/history/talmud/ אידישע היסאטאריעהיסטארישע דאטעס]
* אן אויטאמטישער [[דאטע]] אויסטוישער פון יידישן [[לוח]] צום [[גוי]]אישןגרעגאריאנישער לוח|גרעגאריאנישן [[לוח]] און פארקערט; דהיינו איר קלאפט אריין א דאטע פון איין לוח, קומט ארויס דער צופאסנדער זעלבן טאג דאטע פון דעם אנדערן לוח. [http://www.hebcal.com/converter/?gd=9&gm=1&gy=2006&g2h=Compute+Hebrew+Date&hd=15&hm=Tevet&hy=5766 היברו דעיט קאנווערטער]
[[קאטעגאריע:קאלענדארן]]